zając szarak, dziki królik, wiewiórka pospolita, kuna leśna, kuna domowa, tchórz zwyczajny, łasica
ZAJĄC SZARAK
Wędrując po tarnogórskich lasach można spotkać zająca szaraka (Lepus europaeus). Wprawdzie zając – jako zwierze pierwotnie stepowe – preferuje tereny polne, jednak w ostatnich latach coraz częściej widzimy go na obrzeżach lasu, rzadziej w głębi większych kompleksów. Zając charakteryzuje się wydłużonym tułowiem z wysoką, wąską klatką piersiową, silnymi tylnymi nogami (skokami), wielkimi, stojącymi uszami (słuchami), którymi może poruszać we wszystkich kierunkach oraz głęboko w poprzek dzieloną wargą górną. Sierść szaraka (turzyca) dzieli się na gęste, wełniste podszycie i duże, mocne włosy pokrywowe. Na stronie grzbietowej włosy mają kolor szary z żółto – rdzawym zakończeniem włosa i ciemnobrunatną podstawą, na bokach są białawe z rudymi końcami a po stronie brzusznej, na podgardlu i wewnętrznej stronie nóg są białe. Na tylnej części grzbietowej i na udach włosy mają srebrny nalot. Pielęgnacja sierści zajmuje zającowi sporo czasu: przez polizanie zwilża od łapy i gładzi nimi całą sierść, co chwilę powtarzając lizanie kończyny. Długość ciała zająca bez ogona (omyka) może dochodzić do 75 cm, wysokość – do 30 cm, waga – do 6 kilogramów. Jest zwierzęciem roślinożernym; w skład jego diety wchodzą trawy, zioła, drobne rośliny zielone, paki młodych roślin, owce runa leśnego, nasiona, grzyby, kora grubszych gałęzi i młodych drzew oraz krzewów. W ciągu roku zając rozmnaża się 3 – 4 razy – ciąża u zająca trwa niecałe 45 dni. W jednym miocie może być od 4 – 7 młodych. Zając szarak prowadzi głównie nocny tryb życia, dzień przeważnie spędza na spaniu. Jeśli do legowiska zbliża się nieprzyjaciel, zając najpierw zamiera w bezruchu – jeśli intruz nadal się zbliża, wyskakuje i ucieka, nierzadko osiągając prędkość 80 km/godzinę. Zając doskonale skacze także w dal i wzwyż, potrafi dobrze pływać. Preferuje samotne życie: nawet więzy matki z młodymi są krótkotrwałe i bardzo luźne. Długość życia zająca wynosi 5 lat, ma on jednak w tarnogórskich lasach wielu naturalnych wrogów, do których nalezą między innymi wszystkie żyjące w lesie ssaki drapieżne z lisem na czele, błąkające się po lesie psy czy duże ptaki drapieżne.
DZIKI KRÓLIK
Nieco mniejszym ssakiem od zająca szarak zamieszkującym lasy tarnogórskie jest dziki królik (Oryctolagus cuniculus). Ojczyzną tego zwierzęcia jest południowo – zachodnia Europa; do Polski został sprowadzony w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Najpierw zadomowił się na Śląsku, później w zachodniej części Polski. Królik ma dość masywną budowę, stosunkowo dużą głowę ze stojącymi, dużymi uszami zaokrąglonymi na czubkach, przednie kończyny przystosowane są do grzebania. Ułożona gładko do tyłu sierść w części grzbietowej jest szarobrązowa (rzadziej szarożółta), w części brzusznej przeważnie biała, na kończynach zaś żółtoruda. Długość ciała królika może dochodzić do 45 cm, waga ciała do 3 kilogramów. Żyje na brzegach lasów, w sosnowych młodnikach, na zboczach parowów, w pobliżu pastwisk, zrębów czy nieużytków; idealna jest dla niego naga lub pokryta darnią ziemia. Żeruje nad ranem i o zmierzchu, żywi się drobną roślinnością rosnącą tuż przy ziemi. Chętnie zjada też korę, młode pędy krzewów i drzew. W okresie zimowym zjada suchą trawę, bulwy i korzonki roślin oraz korę, pędy drzew oraz krzewów. Żyje w koloniach spędzając większość życia pod ziemią, ma bardzo dobry wzrok i słuch. Jest ostrożny oraz bardzo płochliwy. W razie niebezpieczeństwa ostrzega inne osobniki tupiąc tylną kończyną w ziemię, ostrzeżone w taki sposób inne osobniki natychmiast rzucają się do ucieczki. Długość życia królika wynosi około 10 lat, podlega okresowej ochronie.
WIEWIÓRKA POSPOLITA
Chyba nie ma osoby, której nie ucieszyłoby podczas spaceru po lesie spotkanie z sympatyczną wiewiórką. Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) to niezbyt duży ssak o długości ciała 20 – 28 cm (długość ogona 20 – 24 cm) i wadze w granicach 200 – 400 g. Dość duże, sterczące uszy wiewiórki o długości 2,5 – 3,5 cm ozdobione są na końcach charakterystycznymi pędzelkami. Długi, puszysty ogon pokrywają odstające włosy; są dwie odmiany barwne: ruda i czarna choć zdarzają się osobniki o ubarwieniu pośrednim Znacznie częściej występuje w Polsce wiewiórka ruda, tych o ciemnym ubarwieniu jest więcej w Sudetach i Karpatach. Brzuch i pierś wiewiórki pospolitej są białe. Zimą futro staje się gęstsze i nabiera popielatego odcienia. Długi, puszysty ogon jest pomocny podczas skakania po drzewach – stabilizuje kierunek lotu, po ziemi zwierzęta te poruszają się skokami. Wiewiórki zamieszkują wszelkiego rodzaju lasy i duże skupiska drzew, w tym parki. Żyją samotnie, łącząc się w pary tylko na czas rui. Na spiżarnie wiewiórki wybierają dziuple drzew przy czym każda wiewiórka ma klika spiżarni. Nieopodal nich budują w rozgałęzieniach drzew, w pobliżu pnia kuliste gniazda z gałązek wyściełane mchem i porostami. Gniazda maja mały otwór wejściowy i zwieńczone są płaskim daszkiem. Niekiedy wiewiórki zajmują opuszczone ptasie gniazda i dobudowują do nich daszek lub wybierają na schronienie skrzynki lęgowe. Zdarza się też, że gniazda budują w dziuplach. Wiewiórki prowadzą aktywny, dzienny tryb życia: stale albo zbierają pożywienie i suszą je, albo ulepszają swoje budowle. Ulubiony pokarm wiewiórek stanowią nasiona drzew iglastych i orzechy. Nasiona z szyszek wiewiórka wybiera długim językiem po uprzednim obgryzieniu łusek szyszki. Znajdując takie obgryzione szyszki w lesie warto się rozglądnąć, może między głazami drzew uda się zaobserwować skaczącą wiewiórkę. Skorupki orzecha wiewiórka w ciągu kilku sekund rozgryza ostrymi siekaczami. Inny pokarm stanowią: młode pędy i pączki drzew, grzyby, owoce oraz owady, jaja czy nawet pisklęta. Robiąc zapasy wiewiórka przed umieszczeniem w spiżarni grzyby i niektóre owce suszy rozkładając je na gałęziach drzew. Na zimowe zapasy przeznaczają zwłaszcza orzechy i żołędzie. Część zebranych nasion zakopują w ziemi niechcący sadząc czasem przy tym nowe drzewo. Wiewiórki nie zapadają w sen zimowy, ale niekorzystna aurę przeczekują w swoich kryjówkach. Mogą żyć do 12 lat, podlegają całkowitej ochronie gatunkowej.
KUNA LEŚNA
Kolejny mieszkaniec tarnogórskich lasów to ssak wielkości kota europejskiego – kuna leśna (Martes marten), zwana też tumakiem. Kuna ma silnie wydłużoną głowę o wyciągniętym pysku, uszy są prawie trójkątne, o końcach zaokrąglonych, obramowane jaśniejszym paskiem. Sierść jest długa, miękka, jedwabista – barwy od jasnobrązowej do ciemnobrązowej, kasztanowej. Grzbiet, kończyny i ogon są nieco ciemniejsze od reszty ciała. Na gardle kuny znajduje się plama, która może mieć różne kształty i barwę: od żółtej do pomarańczowej. Ogon kuny leśnej jest puszysty, długością równy mniej więcej połowie długości ciała; długość ciała zaś może dochodzić do 55 cm – waga do 1,8 kilogramów przy czym samice są mniejsze od samców. Dietę kun stanowią przede wszystkim gryzonie myszowate, lecz także wiewiórki, ptaki i ich jaja, owady, płazy, ryby oraz padlina. W okresie letnim kuny jedzą także owce leśne, które mogą nawet stanowić całą ich letnia dietę. Jeśli zwierzę ma więcej pożywienia niż jest w stanie zjeść, zakopuje w ziemi swoje zapasy (zazwyczaj ptasie jaja). Kuny leśne prowadzą życie koczownicze, na kryjówki wybierają opuszczone dziuple wiewiórek lub ptaków. Aktywne są nocą, ale jeśli dokuczy im głód, polują także w godzinach rannych. Znakomicie wspinają się na drzewa i przeskakują z jednego na drugie, potrafią zeskoczyć z wysokości 20 metrów w dół na cztery łapy. Poruszając się po ziemi często stają słupka, aby zobaczyć większą przestrzeń wokół siebie. Pływają dobrze, ale niechętnie, mają bardzo dobrze rozwinięte zmysły wzroku, słuchu i węchu. Spotykana na ziemi kuna ucieka szybko w gąszcze, siedząca na drzewie – godzinami potrafi wpatrywać się w człowieka. Zwierzę to żyje około 10 – 12 lat. Naturalnymi jej wrogami są większe od niej drapieżniki, włóczące się po lesie duże psy, orły, puchacze i jastrzębie gołębiarze; podlega okresowej ochronie.
KUNA DOMOWA
Oprócz kuny leśnej lasy tarnogórskie zamieszkują też blisko z nią spokrewnione kuny domowe (Martes foina). Kuna domowa (nazwana też kamionką) podobna jest do kuny leśnej, jest jednak od niej nieco mniejsza. Ma także bardzo podobne futro, które różni się jedynie kolorem i kształtem plamy na podgardlu – plama jest długa, biała, na piersiach rozwidlona, sięgająca aż do górnej części nóg. Od tumaka odróżniają ja też nagie opuszki palców łap. Choć preferowanym siedliskiem tej kuny są strychy domów, zabudowania gospodarcze, zwały drzewa lub gałęzi – coraz częściej osiedla się ona w lesie. Kuna domowa w ciągu dnia przebywa w opuszczonym gnieździe jastrzębi, gołębi, wron lub opuszczonej dziupli wiewiórek. Po zachodzie słońca (a bywa, jeśli jest głodna, że wcześnie wcześniej) wychodzi na żer. Żywi się tym samym, co tumak i ma też tych samych wrogów. Na wspólnych stanowiskach konkuruje o zdobycz z kunami leśnymi. Żyje około 10 – 12 lat i podlega okresowej ochronie.
TCHÓRZ ZWYCZAJNY
Mniejszym od tumaka drapieżnikiem występującym w tarnogórskich lasach jest tchórz zwyczajny (Mustela putorius). Długość ciała tego zwierzęcia mieści się w granicach 29 – 45 cm, długość ogona 11 – 17 cm, waga: 0,5 – 1 kg choć zdarzają się osobniki o wadze 2 kg, wysokość – do 15 cm (podobnie jak długość ogona). Samce są dwa razy większe od samic. Tchórz ma okrągłą małą głowę, krótką szyję, małe, oczy, krótkie, zaokrąglone uszy. Jego kończyny są proporcjonalne krótkie do wydłużonego, giętkiego tułowia; ogon jest krótszy od połowy długości ciała liczonej wraz z głowa, puszysty. Wierzch tchórza porastają wełniste włosy o barwie kremowej oraz ościste włosy o barwie ciemnobrązowej, co sprawia, że lśniące futro jest ciemnobrunatne z prześwitującymi kremowymi włosami. Spód ciała, kończyny i ogon są czarne. Charakterystyczną maskę twarzowa tchórza tworzą biały pysk i okolice skroni, biało obrzeżone uszy, kremowe ciemię i czoło. Młode tchórze całe ciało mają kremowe. Tchórz ma dobrze rozwinięty słuch i wzrok, słabiej węch, wspina się dobrze na drzewa i strome ściany budynków, potrafi szybko poruszać się tyłem. Dobrze pływa i nurkuje. Preferuje lasy śródpolne, tereny pokryte krzewami blisko zbiorników wodnych a także pola. Sam potrafi wykopać norę, ale często wykorzystuje na kryjówkę nory swoich ofiar. Ponieważ jest zwierzęciem przystosowanym do życia w najbliższym otoczeniu człowieka (zwierzę synantropijne) zamieszkuje też stodoły, szopy, sterty zboża, stosy kompostowe, stosy nawozu oraz inne obiekty ludzkich osad. Tchórze wykazują aktywność nocną. Polują na gryzonie myszowate, żaby i ropuchy. Zdarza się im upolować piżmaki, króliki, żmije, raki, ptaki. Zjadają także jaja ptasie, padlinę. owady i owce leśne – jeśli mają nadwyżkę pokarmu – magazynują go. Są krwiożercze – tchórz dławi swoją ofiarę i wypija jej krew. Do wrogów tchórza należą wszystkie większe od niego ssaki drapieżne, psy, koty, orzeł i puchacz. Zaatakowany tchórz broni się wyrzuceniem na odległość kilku metrów silnie cuchnącej wydzieliny gruczołów przyodbytowych, co czasem ratuje go z opresji; zachowanie to spowodowało, że bywa nazywany śmierdzielem. Właśnie ta typowa dla tchórza taktyka obronna spowodowała, że stał się (pomimo tego, że jest zwierzęciem drapieżnym rzucającym się zuchwale na większego przeciwnika) symbolem braku odwagi – dawniej uważano, że takie zachowanie zwierzęcia świadczy o braku umiejętności panowania nad swoim organizmem w sytuacji zagrożenia. Posiadanie parzystych gruczołów przyodbytowych jest cechą anatomiczną między innymi kun, łasic, gronostajów, i norek. W lecie (w okresie dorastania młodych) tchórz prowadzi życie rodzinne, bierze udział w zabawach młodych i uczy je polować. Od jesieni prowadzi życie samotne. Żyje do 10 lat, podlega okresowej ochronie. Udomowioną, albinotyczną formą tchórza jest fretka. Mieszańcem fretki z tchórzem stepowym jest tchórzofretka, która zyskuje sobie w Polsce coraz większą popularność jako zwierze domowe.
ŁASICA
Najmniejszym drapieżnikiem, jakiego można spotkać w tarnogórskich lasach jest łasica (Mustela nivalis) nazywana też łaską. Ma ona smukły bardzo giętki tułów, krótkie kończyny o owłosionych podeszwach i stosunkowo krótki ogon. Latem sierść łasicy na grzbietowej i bocznej części ciała jest brązoworuda, na spodzie ciała biała. Cały (dość krótki) ogon jest brązowy; w zimie futro łasicy staje się jaśniejsze. Długość ciała może dochodzić do 28 cm, waga – do 120 gramów przy czym samce większe są od samic. Tułów łasicy jest ma smukły, giętki zakończony długim, szerokim puszysty ogonem, kończyny krótkie o owłosionych podeszwach. Ogon – dość spory, szeroki i puszysty. Łasica za siedlisko wybiera brzegi lasów, pola uprawne, zarośla wśród łąk, parki, cmentarze. Kryjówki zakłada pod stosami drzewa, kamieni, korzeniami, zwalonymi pniami, w norach upolowanych ofiar. Często – zwłaszcza zimą – zbliża się do ludzkich zabudowań i przebywa w stajniach, stodołach i szopach; bywa, że pojawia się w domach. Jest aktywna przez całą dobę, najbardziej o zmierzchu i świcie. Jest szybka i zwinna, doskonale biega i skacze, nieźle pływa, często porusza się skokami. Łasica jest aktywna w dzień i w nocy. Zasadniczą cześć diety łasicy stanowią drobne gryzonie, uzupełnieniem diety są żaby, jaszczurki, drobne ptaki i ich jaja – zdarza się, że zjada króliki. Przy większej dostępności pokarmu robi zapasy. Większość swoich ofiar łasica łowi w ich kryjówkach pod ziemią lub pod śniegiem, w norach, pomiędzy kamieniami lub korzeniami. Na wciskanie się do nor gryzoni pozwala łasicy smukłe ciało i wąska głowa, może biec niosąc zdobycz ważącą połowę wagi jej ciała. Przenosząc jajko, które jest za duże przytrzymuje je pomiędzy podbródkiem, a pyskiem. Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe jednego osobnika wynosi prawie jedną trzecią masy ciała. Na łasicę polują sowy i jastrzębie, jednak dzięki dużej agresywności często udaje się jej uniknąć śmierci – zagrożona reaguje raczej atakiem niż ucieczką, mocno przerażona może wydzielać cuchnącą woń z gruczołów przyodbytniczych. W czasach średniowiecznych żyjące ludzkich siedliskach łasice łapały szczury i myszy zastępując w tym tępione w tym okresie przez człowieka koty. Łasica żyje do 7 lat i jest objęta ścisłą ochroną.
