Tożsamość regionalna - w kręgu pojęć podstawowych i metodologii badań

prof. dr hab. Marek S. Szczepański

Między tożsamością indywidualną a społeczną - preliminaria

Opracowanie, które przedstawiam, to wstępna i zapewne dalece niepełna próba systematyzacji zagadnień związanych z pojęciem: tożsamość regionalna oraz terminami pokrewnymi i zbliżonymi. Szkic jest także rodzajem refleksyjnego podsumowania badań empirycznych prowadzonych głównie na Górnym Śląsku w latach 1985-1997, dotyczących problematyki regionalizmu, regionalizacji, tożsamości regionalnej, edukacji regionalnej. Przybliżeniu kluczowych pojęć towarzyszy szczególna perspektywa metodologiczna. Zamierzam bowiem odejść od jednowymiarowego, socjologicznego, oglądu problematyki na rzecz opisu wielodyscyplinarnego. W sytuacji głębokiej specjalizacji naukowej takie podejście może oznaczać daleko idące uproszczenia i powierzchowność sądów. Warto się wszakże o nie pokusić, aby problematykę tożsamości regionalnej ukazać w szerszym kontekście, nawet wówczas gdy jest on niepełny.

Pojęcie tożsamość regionalna związane jest z licznymi terminami pokrewnymi, ale z całą pewnością pośród nich najistotniejsze są: tożsamość indywidualna¹, tożsamość społeczna (zbiorowa) czy kulturowa. Pierwszy z tych pojęć definiuję w ślad za Zbigniewem Bokszańskim. Tożsamość aktora społecznego pojmować można (...) jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań, które konstruuje on wobec samego siebie, a ujmując rzecz jeszcze lapidarniej: jako układ autodefinicji aktora społecznego². Chodzi tutaj - jak wolno sądzić - o autodefinicje łączące w sobie elementy jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej. Per analogiam tożsamość społeczna jest, z jednej strony, zwielokrotnioną tożsamością indywidualną opartą o wspólne lub zbliżone dla wszystkich, czy większości, aktorów systemy wartości, norm, obyczajów, zwyczajów, języka, gospodarki czy wreszcie określonego terytorium. Z drugiej zaś - jest ponadjednostkowym zbiorem autodefinicji nieredukowalnych do autodefinicji pojedynczego człowieka. Tożsamość społeczna, to innymi słowy mówiąc tożsamość zbiorowa, oparta na przeżywanej i zinternalizowanej tradycji, teraźniejszości i wspólnym dla grupy definiowaniu przyszłości. W tym znaczeniu jest ona bliska durkheimowskim konceptom: świadomości zbiorowej, zbiorowym przedstawieniom i wyobrażeniom³.

Tożsamość kulturową - jedną z odmian tożsamości społecznej (zbiorowej) - należy pojmować jako względnie trwałą identyfikację pewnej grupy ludzi i pojedynczych jej członków z określonym układem kulturowym tworzonym przez zespół, idei, przekonań, poglądów, z konkretnymi zwyczajami i obyczajami, z danym systemem aksjologicznym i normatywnym. Owa identyfikacja powinna umacniać wewnętrzną jedność grupy i stanowić o jej differentia specifica. Tożsamość taka wyraża się w zasadzie: Jest się takim jakim się jest, jest się innym, a to że jest się innym, ma stanowić powód do dumy, a nie do zawstydzenia.

Tożsamość regionalna jest więc szczególnym przypadkiem tożsamości społecznej (zbiorowej) i kulturowej zarazem opartej na tradycji regionalnej, odnoszonej do wyraźnie zdefiniowanego i delimitowanego terytorium, regionu, jego specyficznych cech społecznych, kulturowych (symbolicznych), gospodarczych czy nawet topograficznych, wyróżniających go spośród innych regionów. W tym znaczeniu tożsamość regionalna bywa łączona, przynajmniej w niektórych przypadkach, z tożsamością etniczną (grupą etnograficzną, grupą etniczną). Tak na przykład dzieje się w odniesieniu do Górnoślązaków czy Kaszubów⁴.

Można zatem przyjąć, iż tożsamość społeczna powstaje na bazie tożsamości indywidualnych, choć nie jest do nich redukowalna, tożsamość kulturowa jest specyficzną forma tożsamości społecznej, wspartą na rdzeniu kulturowym, a tożsamość regionalna, jest odmiana tożsamości społecznej, tworzoną na bazie odwołań do pewnego terytorium (regionu) i jego kluczowych cech oraz imponderabiliów.

Tożsamość regionalna - wymiary i sposoby opisywania

Tożsamość regionalną opisywać można wielowymiarowo i wieloaspektowo, przyjmując chociażby siedem podstawowych - profesjonalnych - perspektyw:

1. perspektywa psychologiczna: kluczowym jej elementem jest stopień indywidualnej identyfikacji z regionem, jego społecznością i kulturą. Owa identyfikacja wyraża się często w gotowości do altruistycznych działań na rzecz regionu i jego społeczności czy zbiorowości. I - a contrario - o braku zindywidualizowanej tożsamości regionalnej lub jej odrzuceniu czy zastąpieniu innymi rodzajami identyfikacji świadczy poziom eliminacji odwołań do regionu i jego tradycji, brak wiedzy i samoświadomości w tym zakresie, postawa wyniosłej izolacji, tożsamość uniwersalistyczna poza- i ponadregionalna;

2. perspektywa socjologiczna - konstytutywny staje się tutaj funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni, poczucie odrębności, artykułowane lub nie, ale z pewnością odczuwane, często spolityzowane w grze o władzę. Tożsamość regionalna w wymiarze socjologicznym przejawia się poprzez odwołania do małych ojczyzn, heimatów, skonfederowanych ze sobą na poziomie regionalnym, pozostających niekiedy w symbolicznych lub realnych konfliktach, lecz spójnych dla postronnego obserwatora i zintegrowanych w przypadku zagrożenia zewnętrznego;

3. perspektywa geograficzna - kluczowym okazuje się przypisanie do terytorium, a mówiąc dokładniej do miejsca i przestrzeni. Powszechnie dziś stosowaną dystynkcję miejsca i przestrzeni przeprowadził Yi-Fu Tuan, geograf amerykański chińskiego pochodzenia. Przestrzeń - pisał - jest w zachodnim świecie powszechnie przyjętym symbolem wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje przyszłość i zachęca do działania (...). Zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem. W porównaniu z przestrzenią, miejsce jest spokojnym centrum ustalonych wartości. Istotom ludzkim potrzebne jest zarówno miejsce, jak i przestrzeń (...). Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą. Nie ma lepszego miejsca niż dom⁵.

Szczególną formą przestrzeni która opisywał Yi-Fu Tuan jest mieszkanie, niepowtarzalnym zaś symbolem miejsca jest dom, zwłaszcza dom rodzinny. Mieszkania na ogół się nie buduje, lecz kupuje czy wynajmuje, natomiast dom, często znaczony historycznie, jest miejscem związanym z rodziną, jej losami i przez nią wzniesiony. Dom stanowi zazwyczaj rdzeniowy element ojczyzny prywatnej, domowizny i heimatu wielu ludzi, czasami nawet kilku pokoleń. Tworzy też - poprzez socjalizację i wychowanie - jeden z filarów kreujących tożsamość regionalną. Dom miejski to z kolei miejsce narodzin mieszczaństwa⁶, umarłej - w czasach realnego socjalizmu - klasy, ważnej w podtrzymywaniu i utrwalaniu owej tożsamości. Mieszkanie rzadziej pełni takie funkcje, stanowi raczej przestrzeń współtworzącą społeczną kategorię mieszkańców miasta niźli mieszczan. W dużych zespołach mieszkaniowych, czasami określanych mianem blokowisk, takie prywatnoojczyźniane, pierwotne i szczególnie istotne dla trwałości tożsamości regionalnej, traktowanie mieszkania jest utrudnione, aczkolwiek możliwe. Często bowiem jest to budownictwo o skromnych treściach kulturowych i symbolicznych, utrudniające głęboką z nim identyfikację, choć w wielu przypadkach stanowiące - dla dużej liczby ludzi - oznakę wielkiego awansu cywilizacyjnego i życiowego. W wielkich zespołach mieszkaniowych najczęściej spotykam kategorię ludzi, których określiłem mianem ludzi bez ojczyzny prywatnej. Genus loci, czyli duch miejsca, który jest zawsze decydującym elementem składowym ojczyzny prywatnej został z blokowisk-sypialni wyrugowany. Można zatem przyjąć, iż dostrzeżenie jej wartości będzie w nich poważnie utrudnione, choć z całą pewnością, możliwe. Przestrzeni kraju nie zapełniają bowiem wyłącznie takie zespoły mieszkaniowe, ale wpisane są w nią również stare kwartały o znacznych walorach historycznych i symbolicznych, muzea, pomniki przyrody, miejsca o dużych treściach kulturowych i symbolicznych. Nawet ponure hałdy skały płonnej, przepastne wyrobiska górnicze i zapadliska mogą być pomocne w odkrywaniu ojczyzny prywatnej i jej historii. Nieodzowna jest jednak wysoka wrażliwość mieszkańca miasta, której nie można opanować wyłącznie w wyniku formalnej edukacji. W znacznej bowiem stopniu wynosi się ją ze środowiska rodzinnego, zwłaszcza rodzicielskiego, społeczności lokalnej i zbiorowości pozaszkolnych. Trudno w tym miejscu nie przywołać refleksji znakomitego artysty Franciszka Starowowieyskiego, świadczącym o tym jak inaczej postrzegać i opisywać można trwałe elementy górnośląskiego pejzażu. Hałdy - powiada F. Starowieyski - świadczą o tym, że zdarzył się w XIX wieku wielki wybuch przemysłu i taki właśnie pejzaż stworzył. Hałdy - dodaje - tak jak katedry, zamki należą już do zabytków. Przed Piekarami znalazłem cudowne miejsce, tam ostały się hałdy z huty metali, kolorowych, jest tam przepiękna szlaka wymieszana z żużlem. Piękne hałdy, intensywnie czerwone, ze wspaniałą strukturą spękań, małymi grotami. Dookoła tych hałd wytworzył się dziwny mikroklimat, dziwna rozbuchana flora⁷.

Zarówno mieszkanie, jak i dom stanowią elementy przestrzeni i miejsca ważne w życiu człowieka, ale bynajmniej nie jedyne. Wręcz przeciwnie, istnieje cała sekwencja przestrzeni oddziałujących na proces trwania lub - przeciwnie - wygasania - tożsamości lokalnej i regionalnej. Niemal cała przestrzeń, która otacza człowieka jest bowiem plastyczna i można ją adaptować, przyswajać i w rezultacie kształtować oraz traktować jako bliską. W tym szczególnym procesie przeobrażania przestrzeni ludzie przypisują swoim wytworom funkcje, sens i znaczenia. Nadawanie sensu, znaczeń i funkcji mieszkaniom, budowlom, pomnikom, parkom czy rzekom powoduje, że ich użytkownicy stale odczytują - najczęściej w sposób nie w pełni świadomy - pewne kody i szyfry. A zatem mieszkanie, dom, miasto, wieś czy osada i rozmaite ich przestrzenie stają się komunikatem znakowym dla mieszkańców i przybyszów z zewnątrz. Kolejne znaki są przez nich dostrzegane, klasyfikowane, porządkowane, oceniane i dopiero na tej podstawie ludzie podejmują działania codzienne (zob. schemat 1), budujące lub rujnujące rozmaite formy tożsamości. Edward Hall wprowadził nawet pojęcie proksemika, odnoszone do naukowej refleksji nad postrzeganiem indywidualnym i społecznym przestrzeni i poszczególnych jej wymiarów.

Schemat 1

Przestrzeń mieszkania, domu, miasta, regionu i jej społeczny odbiór

Przestrzeń mieszkania, domu, miasta i regionu (komunikat oznaczający) <-> postrzeganie (percepcja) <-> klasyfikacja i porządkowanie elementów przestrzeni <-> wartościowanie (waloryzowanie) <-> autoocena zajmowanej pozycji przestrzennej <-> zachowania codzienne i praktyki mieszkaniowe, domowe, miejskie i regionalne utrwalające lub degradujące rozmaite formy i odmiany tożsamości indywidualnej oraz społecznej (zbiorowej)

Klasyfikowanie, porządkowanie i ocenianie przestrzeni miejskiej przebiega mechanicznie, niemal bezrefleksyjnie; nie zmienia to jednak faktu, iż mieszkańcy są stałymi - krytycznymi i życzliwymi zarazem - czytelnikami poszczególnych elementów przestrzeni, która ich otacza. Codzienne i stałe jej odczytywanie prowadzi do powstania w umysłach ludzi trwałych obrazów, przekonań, stereotypów i wyobrażeń konstytuujących tak zwane mapy pamięciowe (mapy mentalne). Szczególne miejsce zajmują w nich kluczowe punkty orientacji przestrzennej (repery) takie jak zabytki, pomniki, charakterystyczne budynki, aleje czy wewnątrzmiejskie akweny. To właśnie dzięki tym symbolicznym i niepowtarzalnym elementom przestrzeni miasto jest bez trudu rozpoznawane, a proces identyfikacji tożsamościowej, jednostkowej i grupowej z nim ułatwiony.

W analogiczny sposób kształtowane są - gdyby użyć tutaj neologizmu -regionalne mapy mentalne. Pojęcie to oparte na terminie Kevina Lyncha (mapa mentalna), odnosi się do kształtowanych w świadomości pojedynczych ludzi, zbiorowości i społeczności lokalnych oraz społeczności regionalnej wyobrażeń o granicach regionu, jego niepowtarzalnych cechach społecznych, politycznych, gospodarczych, historycznych i kulturowych sprawiających, iż region postrzegany jest odmienne od innych obszarów i zamieszkujących je zbiorowości. Regionalne mapy mentalne funkcjonują w głębokiej świadomości, lecz na ogół, w życiu i praktykach codziennych, pozostają nieuświadamiane. Ich funkcjonowanie staje się szczególnie czytelne w warunkach nadzwyczajnych, już to zagrożeń, zwłaszcza zewnętrznych, wobec regionu, już to w sytuacji koniecznej manifestacji tożsamości regionalnej. Dyskusje nad nowym podziałem administracyjnym kraju i skala społecznej mobilizacji na Opolszczyźnie, Ziemi Lubuskiej czy Częstochowskiej dostarczają tutaj znakomitych przykładów.

Zajmowane przez człowieka miejsce, ten niepowtarzalny partykularz jest przezeń - świadomie lub nie - porównywany z miejscami przypisanymi innym ludziom, grupom społecznym, instytucjom wreszcie innym społecznościom regionalnym. Ten stały proces porównywania prowadzi do wykształcenia, a następnie do utrwalenia pewnych stereotypów. Stereotypy te są zbitkami cech urbanistycznych, architektonicznych, ekologicznych, społecznych, kulturowych, gospodarczych przypisywanych pewnym miejscom i przestrzeniom. Powstają zazwyczaj - choć nie zawsze - w korespondencji z rzeczywistymi cechami, często jednak je fałszują i mitologizują.

4. perspektywa etnograficzna: najistotniejszym wyznacznikiem tożsamości regionalnej stają się w tym przypadku: strój, zwyczaje, obyczaje, świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli kultury materialnej oraz jej korelatów. Natomiast w perspektywie socjolingwistycznej i językoznawczej szczególnym elementem kreacji tożsamości regionalnej stają się - język, dialekt, gwara oraz lokalna i regionalna literatura, pisana lub ustna.

5. perspektywa historyczna - w tym przypadku kreatywny dla tożsamości regionalnej okazuje się związek indywidualny (psychologiczny) i społeczny (zbiorowe przeżywanie) z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi. Przy opisywaniu i interpretacji owego związku nieodzowne staje się - jak wolno sądzić - przyjęcie perspektywy długiego trwania. Termin ten (la longue durée) wprowadził do nauk społecznych znakomity uczony francuski Fernand Paul Braudel, współtwórca historycznej Szkoły Annales⁸. Sądził on, iż głównym zadaniem historyka, socjologa czy ekonomisty nie może być - najbardziej nawet skrupulatna, rzetelna i wyczerpująca - rejestracja faktów. Uczony reprezentujący nauki społeczne opisywać winien raczej struktury i instytucje opierające się w znacznym stopniu fluktuacjom historycznym i rzutujące na współczesne przeobrażenia. Sam F. P. Braudel analizując proces powstawania względnie zintegrowanej Europy odwoływał się na przykład do wydarzeń, instytucji i struktur z "długiego wieku XVI" (1450-1640). Można przyjąć, iż sformułowany przez F. P. Braudela imperatyw metodologiczny stosować należy zarówno w badaniach nad tożsamością regionalną. Warto w tym kontekście przypomnieć, że w polskich regionach długiego trwania, na Pomorzu i Kaszubach, w Wielkopolsce czy na Śląsku podjęto po raz kolejny - zwłaszcza u schyłku lat osiemdziesiątych - debatę nad istotą "nowego regionalizmu", nad skomplikowanym układami etnicznymi tych ziem i krain, zadaniami regionalnych i lokalnych ruchów rewindykacyjnych, nieodzownymi procesami restrukturyzacji gospodarczej i społecznej. Powstały również lokalne organizacje "konsolidujące" poczynania owych ruchów i nadające im zinstytucjonalizowany wymiar (np. Związek Górnośląski; Unia Wielkopolan; Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.

6. perspektywa ekonomiczna - nabiera szczególnego znaczenia w warunkach gospodarki rynkowej i transformacji ustrojowej. Wspólnota gospodarowania, ekonomia regionalna, kooperacja i konkurencja międzyregionalna w wymiarze ekonomicznym, w skali kraju, kontynentu i systemu światowego stają się ważnymi elementami trwania lub - częściej - rozkładu elementów tożsamości regionalnej. Globalny charakter kooperacji gospodarczej, przepływy kapitałów ludzi, idei i wzorów osłabiają zazwyczaj - choć nie zawsze - utrwalone formy tożsamości oparte na regionalnym rynku i gospodarowaniu. Lekceważenie procesów globalizacji i to nie tylko w wymiarze gospodarczym,. ale także społecznym, kulturowym, politycznym czy ekologicznym oznaczać może próby budowy skansenowego regionalizmu i folklorystycznych form tożsamości, pozostających bez związku z realnym i przeobrażeniami.

7. perspektywa urbanistyczno-architektoniczna - czynnikiem konstytuującym region są w tym przypadku dominujące na danym obszarze formy budowlane i rozwiązania urbanistyczne, o zbliżonych bądź nawet identycznych cechach i parametrach technicznych oraz planistycznych. Mowa jest rzecz jasna przede wszystkim o tradycyjnych i ludowych formach budownictwa, gdyż nowe i najnowsze zespoły urbanistyczne charakteryzuje albo daleka idąca uniformizacja w skali kraju, bez wyraźnych różnic regionalnych (np. budownictwo wielkopłytowe), albo też szczególna indywidualizacja, uniemożliwiająca tworzenie typów regionalnych czy nawet lokalnych⁹.

Regionalne uniwersum symboliczne tworzą - gdyby użyć tutaj terminu Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna - skumulowane wartości tożsamości regionalnej odczytywane w perspektywie wspomnianych już ujęć profesjonalnych. I tak należą do nich:

• indywidualna identyfikacja z regionem, jego społecznością i kulturą (perspektywa psychologiczna),
• funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni oraz towarzyszące mu poczucie odrębności (perspektywa socjologiczna),
• przypisanie do przestrzeni i miejsc (perspektywa geograficzna),
• świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli kultury materialnej oraz jej korelatów (perspektywa etnograficzna),
• związek indywidualny i zbiorowy z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi (perspektywa historyczna),
• wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna w wymiarze ekonomicznym w skali kraju, kontynentu i systemu światowego (perspektywa ekonomiczna),
• istnienie pewnych szczególnych dla obszaru (regionu) form budownictwa, układu planistycznego, zwłaszcza w odniesieniu do budownictwa tradycyjnego (perspektywa urbanistyczno-architektoniczna).

Sześć kręgów wiedzy kształtujących tożsamość lokalną i regionalną

W kreowaniu lub, przeciwnie, rozpadzie tożsamości regionalnej, zindywidualizowanej i zbiorowej, ważną rolę odgrywa - gdyby użyć tutaj pojęcia zaczerpniętego z leksykonu socjologii dramaturgicznej - podręczny zasób wiedzy i samowiedzy człowieka. W przypadku tożsamości regionalnej ten sprawczy typ wiedzy - zarówno potocznej, jak i naukowej - tworzą:

1. Mikro- i mezoekologia czyli wiedza o lokalnym (regionalnym) środowisku przyrodniczym i możliwościach ekorozwoju,
2. Mikro- i mezogeografia czyli wiedzy o lokalnej (regionalnej) topografii,
3. Historia regionalna czyli wiedza o lokalnych (regionalnych) wydarzeniach i lokalnych (regionalnych) bohaterach, lokalnych (regionalnych) strukturach i rozwiązaniach politycznych (np. Sejm Śląski, Statut Organiczny, Autonomia Śląska),
4. Socjologiczna wiedza o społeczności lokalnej (regionalnej), w tym wiedzy o krainach kulturowych, wielokulturowości, o jego koniecznych przeobrażeniach cywilizacyjnych regionu (np. restrukturyzacja, Kontrakt Regionalny),
5. Wiedza o gwarze i jej odmianach, o regionalnej i lokalnej literaturze,
6. Wiedza o lokalnej kulturze materialnej (urbanistyka, architektura), lokalnej twórczości artystycznej (muzycznej, malarskiej, rzeźbiarskiej) i rzemieślniczej.

Szczególnym miejscem poszerzania wiedzy kształtującej tożsamość regionalną i lokalną jest - oprócz rodziny - szkoła. Już teraz jej nauczyciele wzbogacać mogą przekaz regionalny w realizacji kilku przedmiotów kursowych:

• języka polskiego (np. wiedza o gwarze i jej odmianach, o regionalnej i lokalnej literaturze),
• wiedzy o społeczeństwie (socjologiczna wiedzy o społeczności lokalnej),
• historii (np. historia lokalnej i regionalnej),
• geografii (np. wiedza o lokalnej i regionalnej topografii, mikro- i mezoekologia),
• katechezy (np. losy lokalnego i regionalnego kościoła, regionalnej mozaiki wyznaniowej),
• zajęć praktycznych i technicznych (np. lokalne i regionalne zawody reliktowe, lokalne i regionalne typy budownictwa).
• przedmiotów artystycznych (np. lokalna twórczość plastyczna, muzyczna).
• godzin i zajęć bibliotecznych.

Tożsamość kulturowa górnośląskiego regionu pogranicza

Wspomniano już, że tożsamość regionalną pojmować można - na najwyższym poziomie uogólnienia - jako identyfikację z jednej strony z pewnym terytorium (miejsce, przestrzeń, region), z drugiej - jako zbiór wartości duchowych i materialnych charakterystycznych dla zbiorowości regionalnej oraz konstytuujących ją heterogenicznych społeczności lokalnych, przekazywanych pokoleniowo i legitymizowanych tradycjonalnie. Natomiast tradycję regionalną - konstytutywną dla tożsamości regionalnej - pojmujemy trojako. Po pierwsze, jest ona zespołem idei, poglądów i wyobrażeń przypisywanych pewnym segmentom zbiorowości regionalnej, zwłaszcza zaś różnym jej generacjom, pokoleniom, grupom pochodzenia. Po drugie, tradycja oznacza transmisję społeczną, a zatem przekazywanie i recepcję wartości społecznie doniosłych. Po trzecie wreszcie, jest to dawność akceptowana i respektowana bezwiednie czy świadomie, znajdująca wyraz w działaniach społecznych. W warunkach szybkich zmian cywilizacyjnych wszystkie trzy formy funkcjonowania tradycji i sposoby jej przekazywania uległy zachwianiu. Stało się tak zwłaszcza w dużych miastach górnośląskich, w których nowa aranżacja przestrzeni sprzyja atomizacji społecznej, powiększa dystanse pokoleniowe, generacyjne i środowiskowe (np. w przypadku likwidacji starych kwartałów i zastępowania ich dużymi zespołami mieszkaniowymi - blokowiskami).

Jak wynika z badań socjologicznych głównym źródłem utrwalonej - na przełomie XIX i XX stulecia - tożsamości kulturowej regionu był robotniczy etos pracy. Wzmacniały go i krystalizowały głębokie związki ludności rodzimej z religią katolicką, lokalnymi duszpasterzami i instytucjami kościelnymi. Śląsk - stwierdził w wywiadzie dla "Gazety Wyborczej" wybitny reżyser filmowy i telewizyjny Kazimierz Kutz - zachował jeszcze tradycje kultury plemiennej, która z czasem przeobraziła się we wspólnotę parafialną. Potem doszły wspólnoty zawodowe i familokowe. To nawarstwiło się przez wieki i w rdzennych enklawach zachowało się do dziś. Wszystkie te procesy łączyła gwara i ludowe chrześcijaństwo. Ksiądz był zawsze swój, rodzimy, i był jak przysłowiowy pasterz przy owczarni. Ale fundamentem była rodzina, życie w klanie i silny matriarchat. Dzięki silnej rodzinności Śląsk ostał się polski. Przechował w sobie pierwotność. I ona właśnie była tym, co zawsze mierziło rządzących i co starali się wykorzystać. Niebagatelny wpływ miało również poczucie odrębności etnicznej współwystępujące z formami świadomości społecznej i identyfikacji narodowej, typowymi dla zbiorowości pogranicza. Dodatkowo tożsamość kulturową utrwalał wysoki stopień przypisania i przywiązania do miejsca i przestrzeni - gdyby użyć tutaj ponownie terminologii Yi-Fu Tuana, do rodziny rozszerzonej oraz daleko posunięty stopień samoorganizacji (koła i kluby śpiewacze, towarzystwa i stowarzyszenia lokalne etc.)¹⁰. Jak słusznie zauważył Czesław Robotycki nie są to jednak unikatowe atrybuty górnośląskiej tożsamości; występowały one bowiem - w różnym nasileniu - w całej Europie Łacińskiej¹¹. Nawiasem mówiąc, owe atrybuty, stosownie do własnej licentia poetica, przypomniał zmarły niedawno Horst Bienek, pisarz niemiecki urodzony na Górnym Śląsku. Kopalnia, gospoda, kościół, łóżko - pisał - to cztery słupki górnośląskiego baldachimu, albo mówiąc dosadniej: pracować, chlać, modlić się i spółkować, z tym był Górnoślązak właściwie szczęśliwy. Zapewne chciałby zarobić nieco więcej pieniędzy, aby więcej wychlać i chciałby też więcej pieprzyć, aby móc się więcej spowiadać...¹².

Rdzeniowe elementy regionalnej tożsamości kulturowej oddziaływały na przebieg zmian społecznych i kształtowały oblicze wielu zbiorowości lokalnych. Kultywowany etos ciężkiej pracy fizycznej wpływał zapewne na stan i dynamikę aspiracji edukacyjnych czy życiowych. Warto na przykład zaznaczyć, że w przededniu transformacji - w latach 1989-1990 - kapitał edukacyjny pracowników zatrudnionych w gospodarce województwa był skromny i w żadnej mierze nie odpowiadał wymogom projektowanych działań restrukturyzacyjnych. Pod względem udziału osób z wyższym wykształceniem w całej grupie zatrudnionych województwo katowickie zajmowało 32 miejsce w kraju (na 49), z policealnym i średnim zawodowym - 48 miejsce, a średnim ogólnokształcącym - 41. Również poziom formalnych kwalifikacji mieszkańców, mierzony ich wykształceniem, był stosunkowo niski. W 1989 roku 2% mieszkańców legitymowało się wykształceniem niepełnym podstawowym, 36% - podstawowym, 31% - zasadniczym zawodowym, 25% - średnim i tylko 6% - wyższym.

Respekt dla tradycji i rdzeniowych elementów regionalnej tożsamości kulturowej identyfikowanych w zbiorowości regionalnej nie może w żadnej mierze oznaczać bezkrytycznego ich idealizowania. Wiadomo bowiem, iż pewnych elementów najszerzej rozumianej tradycji nie można pogodzić z rozpoczętym już procesem restrukturyzacji Górnego Śląska. W żadnej na przykład mierze nie można kultywować przekonania o prorozwojowej roli przemysłów ekstrakcyjnych, współtworzącego etos ciężkiej pracy fizycznej. Trudno też zaakceptować generacyjne powielanie wzorów kształcenia na poziomie zawodowym i "dziedziczenia tradycji profesjonalnych": górników, hutników, metalowców etc. W istocie zachować należy jedynie pozytywne jądro tradycji, które stanowić będzie jedno ze źródeł utrwalania tożsamości kulturowej czyli indywidualnej i zbiorowej identyfikacji z określonym systemem normatywno-aksjologicznym, obyczajami, zwyczajami i symbolami.

Proces dekompozycji utrwalonych elementów tożsamości kulturowej wiąże się zapewne z bilansem korzyści i strat, zarówno materialnych, jak i niematerialnych, wynikających z preferowania nowych wartości i postaw. Przed laty wskazywał na te zależności Stefan Czarnowski w studiach nad społeczną wędrówką idei, ich akceptacją czy odrzuceniem¹³. Ważne jest zatem aby w świadomości mieszkańców regionu utrwalone zostało na przykład przekonanie o wartości wyższego wykształcenia, prorozwojowej funkcji sektora usług tradycyjnych i nowoczesnych czy nieuniknionej ekspansji cywilizacji informatycznej. Procesy te zostały już zainicjowane i towarzyszą transformacji regionalnej.

Nota metodologiczna - zamiast zakończenia

Naukowy ogląd tożsamości regionalnej kojarzy się nieodparcie z koncepcją dwóch - konkurencyjnych i komplementarnych zarazem - podejść metodologicznych: emicznego i etycznego. Terminy te wprowadził Kenneth Lee Pike i zgodnie z jego propozycją ujęcie emiczne zakłada stałe badania od wewnątrz systemu, przy uwzględnieniu wysokich stanów empatycznych. Odtwarzany jest tutaj świat społeczny badanych, nie zaś rekonstruowany świat badacza. Ten ostatni jest istotny w studiach etycznych, opartych na zewnętrznej obserwacji i zdystansowanej penetracji badanych ludzi i zdarzeń. W licznie konceptualizowanych badaniach tożsamości regionalnej - oprócz rozstrzygnięć metanaukowych - autorzy stają przed poważnymi dylematami metodologicznymi czy wręcz metodycznymi, uczestnicząc często w pozornym - jak sądzę - sporze między zwolennikami metod ilościowych i jakościowych. Nie jestem przeciwnikiem badań ilościowych, opartych na technice ankietowej i różnych jej odmianach, ale za cenne i pożądane oczekuję ich uzupełnianie o badania o charakterze jakościowym, oparte na &bdquomiękkich technikach badawczych&rdquo takich choćby jak wywiad pogłębiony, wywiad z ekspertami czy zogniskowany wywiad grupowy (na przykład focus study). Ten rodzaj komplementarności metodologicznej i metodycznej oraz połączenie ilościowych oraz jakościowych technik badawczych daje większe gwarancje pełniejszego i kontrapunktowego opisu problemu. Wtedy też bardziej wyczerpująco odtwarzany jest świat badanych, w mniejszym zaś stopniu świat badacza i jego praenotiones - gdyby użyć tutaj języka Emile Durkheima. Brak owej komplementarności zawsze stwarza poczucie niedosytu i niepełnego odczytywania takiego stanu świadomości ludzkiej, jakim jest indywidualna i zbiorowa identyfikacja z regionem i jego społecznością.

Katowice, październik 2001 - sierpień 2003

1 Powstaje w tym kontekście pytanie o relacje między pojęciami: świadomość i tożsamość. Nie podejmując wyczerpujących, choć w znacznym stopniu jałowych, rozważań przyjmuje - na użytek niniejszego szkicu, iż tożsamość jest utrwaloną, ugruntowaną i względnie stabilną formą świadomości.

2 Z. Bokszański: Tożsamość - interakcja - grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej. Łódź 1989, s. 12; por. też E. Lewandowski: Syndromy etniczne społeczeńśtw. Łódź 1996.

3 Por. T. Banaszczyk: Studia o przedstawieniach zbiorowych czasu i przestrzeni w durkheimowskiej szkole socjologicznej. Wrocław i in. 1989.

4 Pierwszy z terminów (grupa etnograficzna) - traktowany przez niektórych badaczy synonimiczne z pojęciem drugim (grupa etniczna) - odnosi się do grupy wyodrębnianej przez etnografów w oparciu o zobiektywizowane cechy kulturowe (np. typ stroju ludowego czy rodzaj gwary). Grupy etnograficzne - wyznaczane najczęściej dla celów badawczych i analitycznych - stanowią część szerszej grupy etnicznej i występują w jej obrębie lub na jej pograniczu. Przyjmuje się najczęściej, iż grupa etniczna to społeczność, której tożsamość kulturowa związana jest z określonym terytorium (terytorium etniczne), posiadająca świadomość własnej odrębności kulturowej, językowej i historycznej, a czasami nawet ekonomicznej, nie tworząca wszakże odrębnego narodu, choć wyposażona w pewne jego cechy. Używając zatem pojęć Stanisława Ossowskiego grupa etniczna lokuje swoją ojczyznę prywatną (ojczyznę osobistą) i ideologiczną w obrębie państwa zamieszkania, a jej opcja narodowa jest zazwyczaj analogiczna z wyborami narodowymi większości obywateli kraju. Mniejszość narodowa z kolei to grupa etniczna, ulokowana na terytorium państwa na skutek zjawisk historycznych (np. przesunięcia granic, wymuszonych przemieszczeń czy migracji), która deklaruje inną opcję narodową niż dominująca w kraju jej zamieszkania. Mówiąc inaczej, heimat (ojczyzna prywatna) dla wielu członków niemieckiej mniejszości narodowej znajduje się na terenach Polski, lecz Vaterland lokowany jest już poza jej granicami, w Republice Federalnej Niemiec. Mniejszości narodowe a także mniejszościowe grupy etniczne skupiają się przede wszystkim - choć nie wyłącznie - w historycznych regionach pogranicza kulturowego lub regionach pogranicza tout court (pogranicze geograficzne).

5 Yi-Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Warszawa 1987.

6 Termin mieszczaństwo odnosi się do grupy ludzi trwale i od pokoleń zamieszkujących w mieście, zajmujących konkretne miejsce w jego przestrzeni oraz związanych profesjonalnie z instytucjami pracującymi na rzecz miasta i jego mieszkańców.

7 Nader sugestywnie brzmi w tym kontekście dalsza część wspomnień znakomitego artysty malarza. (...) po raz pierwszy zobaczyłem Śląsk - mówi F. Starowieyski - na szkolnej wycieczce, to było zaraz po wojnie. Przyjechaliśmy na Śląsk ciężarówką, zatrzymaliśmy się na wysokim wzgórzu i wtedy zobaczyłem coś niesamowitego: morze kominów, dymy, zaoraną ziemię, hałdy, tlące się płomienie, kolorowe światełka - aż mnie zatkało. Pejzaż śląski Franciszka Starowieyjskiego. Opracował J. Świerszcz. Gazeta Katowicka, nr 174, 27-28 lipca, 1991.

8 Por. F. P. Braudel: La Méditerranée et le monde méditerranéen a l'epoqué de Philippe II. Paris 1949 (IV wydanie przejrzane i rozszerzone Paris 1979; wyd. polskie Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II. T.1. - 1976, T.2. - 1977. Gdańsk); F. P. Braudel: Histoire et sciences sociales: la longue durée. Annales: Economies, Sociétés, Civilisations, 1960; F. P. Braudel: La dynamique du capitalisme. Paris 1985 (zwłaszcza rozdział II: Les jeux de l échange i rozdział III: Le temps du monde).

9 Por. S. Węglarz: Tutejsi i inni. Część 1. O etnograficznym zróżnicowaniu kultury ludowej. Łódź 1997, s. 54 i nast.

10 Yi-Fu Tuan: Przestrzeń i miejsce. Warszawa 1987.

11 Cz. Robotycki: Śląska historia i śląska tradycja. Śląskie Prace Etnograficzne. M. Lipok-Bierwiaczonek (red.). Katowice 1990, tom I.

12 H. Bienek: Opis pewnej prowincji (Fragmenty). Nagłos, nr 15/16, 1994, s. 118.

13 Por. S. Czarnowski: Dzieła, t. 1-5. Warszawa 1956, passim. Zob. również T. Banaszczyk: Durkheim i protagoniści. Katowice 1997, zwłaszcza s. 67-87.

prof. dr hab. Marek S. SZCZEPAŃSKI

---

---