W 1326 roku Andrzej de Verulis i Piotr z Alwerni zajmowali się zbieraniem kościelnago podatku – dziesięciny. Ponieważ proboszcz, ksiądz Henryk nie wpłacił dziesięciny, dwaj panowie skwapliwie odnotowali ów fakt w raporcie wysłanym do Rzymu i w taki sposób powstało pierwsze źródło historyczne mówiące o dziejach Radzionkowa. Na usprawiedliwienie księdza Henryka zapisać możemy, iż raport wspomina o jego prawdopodobnej złej sytuacji materialnej.
Kiedy powstał kościół pod wezwaniem Św. Wojciecha w Radzionkowie – nie wiadomo, przypuszcza się jednak, że stało się to po roku 1277, ponieważ w tym czasie parafianie z Orzecha przynależeli jeszcze do kościoła w Kamieniu. Później mieszkańcy Orzecha, razem z obywatelami Suchej Góry, Piekar Rudnych (dzisiejszej części Bobrownik) oraz Kozłowej Góry mieli swój kościół parafialny w Radzionkowie.
Kościół pod wezwaniem Św. Wojciecha był zresztą w Radzionkowie od zawsze, a podania mówią, że i sam święty przebywał w najbliższej okolicy nawracając niewiernych. Święty męczennik znalazł zresztą miejsce na herbie miasta, a nazwę swoją Radzionków zawdzięcza ponoć imieniu brata Wojciech, współtowarzysza licznych wędrówek – Radzima Gaudentego. Losy braci zdają się zresztą być nierozerwalnie związane: nie tylko pielgrzymowali razem do Rzymu i Palestyny (choć wyprawa zakończyła się już na Monte Cassino), nie tylko uczestniczyli wspólnie w misjach. Można spotkać się z opinią, że relikwia – głowa Św. Wojciecha przechowywana w Akwizgranie jest w rzeczywistości głową jego brata. Obaj zasłużyli się dla Kościoła, ponieważ Radzim czczony jest jako błogosławiony. To właśnie bracia Wojciech i Radzim mieli założyć osadę radzionkowską i – według tej wersji – powstanie Radzionkowa należałoby datować na koniec X wieku.
Kolejne przekazy historyczne mówią o wojnach husyckich. Te rozgrywające się w latach 1419 – 1434 konflikty zbrojne między między husytami a Luksemburgami ściągnęły na osadę zbrojny napad. Mieszkańców ograbiono, a kościół – prawdopodobnie – spalono. Waśnie religijne, których zaledwie sygnałem był konflikt husycki wisiały nad Radzionkowem jak przekleństwo. Kroniki wspominają, że niejaki Hornig (według innych źródeł – Hornik), właściciel Radzionkowa oddał w 1540 roku kościół protestantom. Było to praktyczne zastosowanie panującej wówczas zasady „czyja władza – tego religia”, ale w 1629 roku,na mocy papieskiego edyktu kościół w Radzionkowie znów uzyskał status świątyni katolickiej. I znów – tym razem w ramach wojny trzydziestoletniej – Radzionków spustoszono, a z 37 istniejących gospodarstw 10 bezpotomnie utraciło właściciela. Ich ziemię przejął więc radzionkowski dziedzic. Odnotowano wówczas, że przez osadę wojska przeciągały pięć razy.
Hornikowie rządzili Radzionkowem już od 1520 roku, zaś jako kolejnych właścicieli historia odnotowuje ród, który w latach 1736 – 1738 prowadził ostry spór z proboszczami radzionkowskiej parafii: w efekcie konfliktu lokalny kościół pozbawiony został opieki duszpasterskiej. Było to zapewne związane z wydarzeniami dla wsi bolesnymi: wszak to wokół kościoła koncentrowało się życie społeczne. I właśnie przy kościele Św. Wojciecha w XVIII wieku powstała pierwsza w Radzionkowie szkoła.
Początek XVIII wieku przynosi jeszcze jedną istotną zmianę – wieś przechodzi wówczas pod panowanie rodu Donnersmarcków i to pod ich dyktando przebiega w Radzionkowie akcja urbarialna. W lokalnym wydaniu operacja ta miała na celu nie tylko – jak na innych obszarach – zamianę pańszczyzny i danin w naturze na czynsze pieniężne, lecz wiązała się także z rozwojem gospodarczym. Rudy srebra i ołowiu wydobywano tu – co prawda – już w XIII wieku, ale dopiero teraz miał nastąpić prawdziwy rozkwit górnictwa: tym razem cynku, bo wydobycie skoncentrowano na galmanie. W 1785 roku Radzionkowianie podpisali z Donnersmarckami urbarz – dokument potwierdzający zamianę pańszczyzny na czynsz.
W 1815 roku w okolicach Radzionkowa pracowały 24 kopalnie galmanu, kilka lat wcześniej, na tak zwanym Danielcu uruchomiono prażalnię przerabiającą ten surowiec. Ale osada wciąż rozwijała się – za sprawą gospodarczej aktywności Donnersmarcków. W latach 1871 – 77 zbudowano kopalnię „Radzionków”, która pracować miała nieprzerwanie przez 120 lat. Zakład ten był dla Radzionkowian poważnym powodem do dumy. W okręgu tarnogórskim wydobycie węgla zakończyło się w zasadzie w roku 1910, „Radzionków” (w ostatnim okresie działania przemianowany na Ruch II kopalni „Powstańców Śląskich) był więc przez długie lata dostawcą opału dla całej, szeroko rozumianej okolicy. W 1884 roku nieopodal rozpoczęła pracę huta cynku „Łazarz”, która produkowała dodatkowo kwas siarkowy i kwas solny. Z tego okresu pochodzą także kamieniołomy wydobywające materiał dla wapienników: największym z nich był kamieniołom „Maciej” na Księżej Górze. Co ciekawe – zakład ten połączono z wapiennikami w Szarleju za pomocą kolejki linowej.
Za okres, w którym Radzionków zmienił charakter z wiejskiego na przemysłowy przyjmuje się przełom XIX i XX wieku, wtedy także ukształtowała się ostatecznie dzielnica Rojca – powstała tam robotnicza kolonia „Mariacka”. Już od 1882 roku Radzionków miał urząd pocztowy, w 1902 – ulicom nadano nazwy i zbudowano gminny ratusz, rok później oddano do użytku strażacką remizę. Oba budynki zachowały się w doskonałym stanie do dziś i stanowią piękny przykład architektury tamtego okresu. Dwa lata później w Radzionkowie zaczął funkcjonować wodociąg.
Ale na prawa miejskie osada musiała jeszcze poczekać. Otrzymała je dopiero w 1951 roku, a zaraz potem Radzionków wzbogacił się o Dom Kultury, Liceum Ogólnokształcące oraz basen. Ruszyło budownictwo – właśnie z tego okresu pochodzą bloki na Stroszku, które później z właściwym Radzionkowem połączyło Osiedle Na Wzgórzu. Zanim jednak osiedle powstało – Radzionków znów nie był samodzielnym miastem, ponieważ reforma z 1975 roku sprowadzała go do roli jednej z bardzo wielu dzielnic Bytomia. Kuriozalnie wypadła sprawa Stroszka, wcześniej osiedle nazywano bowiem oficjalną nazwą „Radzionków III”. Po tym jak Radzionków sam stał się „Bytomiem numer X” nie bardzo wiadomo było jak nazywać owo osiedle.
Samodzielność miasto Radzionków odzyskało 1 stycznia 1998 roku, co – bez wątpienia – należy wiązać z działalnością powstałego osiem lat wcześniej Radzionkowskiego Towarzystwa Społeczno – Kulturalnego.
Zbigniew Markowski
