Oddajmy najpierw głos Ustawie z 16 października 1991 roku o ochronie przyrody (opublikowanej w Dzienniku Ustaw w tymże roku, numer 114, pozycja 492):
Art. 28.
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno – pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.
Ustawa nadała uprawnienia do powoływania pomników przyrody nie tylko wojewodzie, ale także radom gmin, zaś zgłosić obiekt może każdy obywatel. Istotne jest spełnienie warunków wspomnianego aktu prawnego czyli uzasadnienie jego szczególnej wartości. W odniesieniu do drzew stosuje się przede wszystkim kryterium wieku oraz rozmiaru. I tak na przykład do pomników przyrody zaliczono wspaniałe okazy lipy drobnolistnej w Boronowie (drzewo ma 750 cm obwodu mierzonego na wysokości 130 cm), kasztana jadalnego o obwodzie 730 cm w Reptach czy ponad 500 – letnie cisy pospolite w Bystrej.
Ponieważ podmiotów, które mogą nadać obiektowi status pomnika przyrody jest bardzo wiele, trudno dokładnie oszacować na bieżąco ich liczbę. Wiadomo z całą pewnością, że w województwie śląskim jest ich ponad tysiąc, a gmina Tarnowskie Góry przoduje w województwie posiadając pomników przyrody ponad 100. Wielkość miejscowości niewiele zresztą w tej kwestii znaczy: niewielka Szałsza ma aż 3 pomniki: dęby szypułkowe o obwodzie 432, 445 i 380 cm, nie licząc kilku równie pięknych drzew także spełniających odpowiednie kryteria. Podobne dęby w październiku 2002 roku Rada Gminy Tworóg zaliczyła swoją uchwałą do pomników przyrody. Liczba pomników zmienia się dynamicznie także dlatego, że najstarsze z nich mogą w naturalny sposób dokonać żywota.
Obowiązek prowadzenia rejestru pomników przyrody Ustawa nakłada na starostę, w praktyce zajmują się tym wydziały odpowiedzialne za ekologię: w tarnogórskim starostwie rejestr taki prowadzi Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa. W granicach administracyjnych pomniki przyrody najliczniej reprezentowane są przez dęby szypułkowe, buki, kolny zwyczajne, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe oraz wiązy szypułkowe.
…to naprawdę ładny głaz…
Mimo tak wspaniałej drzewnej statystyki, najbardziej chyba znanym i najbardziej rzucającym się w oczy pomnikiem przyrody miasta jest głaz narzutowy w parku Przy ulicy Kardynała Wyszyńskiego. Olbrzymi kamień znajduje się tuż obok wejścia głównego w towarzystwie drugiego głazu (który pomnikiem przyrody nie jest, a na którym umieszczono okolicznościowy wierszyk Jana Nowaka). Liczy sobie 190 centymetrów wysokości mierzonej od powierzchni ziemi (wszak jakaś część kamienia znajduje się także i pod ziemią) a w odróżnieniu od głazu Nowaka nie został posadowiony na żadnym dodatkowym usypisku. Geolodzy określają głaz jako granitoid szaro – czerwony. Status pomnika przyrody posiada od 1960 roku.
…jadalny…
Przy ulicy Witosa w Reptach, w ogrodzie przy kościele Św. Mikołaja od 450 lat rośnie kasztan jadalny. Obwód drzewa (mierzony wraz z dwoma konarami) wynosi 752 centymetry, zaś pomnikiem przyrody jest kasztan od 1960 roku. Gatunek ten opisywany jest jako drzewo o wysokości do 25 metrów z korą ołowianoszarą i gładką; z biegiem lat zmieniającą się na ciemnobrązową z podłużnymi bruzdami. Liście długie, skrętoległe, pojedyncze, równomiernie piłkowane, zaostrzone. Długość liści: od 10 do 30 cm, szerokość około 8 cm. Ciemnozielone, od spodu jasnozielone, po obu stronach nagie. Kotki długości do 15 cm. Owoce kasztana jadalnego mają postać kolczastych torebek z jadalnymi kasztanami. Repeckie drzewo jest jedynym takim przedstawicielem swojego gatunku na południu Polski.
… lipowa aleja…
Między kościołem parafialnym w Nakle a zabudowaniami dawnego gospodarstwa rolnego Donnersmarcków znajduje się lipowa aleja. Wchodzące w jej skład lipy drobnolistne w poczet pomników przyrody zaliczono w 1997 roku, co głosi stosowna tabliczka przymocowana do pierwszego drzewa po lewej stronie alei. W latach siedemdziesiątych gruntową drogę między szpalerem drzew pokryto betonowymi płytami, zaś pośrodku alei rosną krzewy. Drogą tą od ponad stu lat mieszkańcy Nakła po raz ostatni odprowadzają swoich zmarłych.
…lipa ze stażem…
Jednym z obiektów, które status pomnika przyrody otrzymały najwcześniej (co w 1955 roku) jest lipa drobnolistna ze Starych Tarnowic (ulica Kardynała Wyszyńskiego). Jej łacińska nazwa to tilia cordata). Przyrodnicy opisują ją jako drzewo duże, dochodzące do 30 metrów wysokości. Żyje nawet 300 lat, choć są okazy, które osiągnęły wiek 1000 lat. Lipa drobnolistna posiada gęstą, zaokrągloną koronę, gładkie, oliwkowozielone gałązki. Liście ogonkowe sercowate, brzegiem ząbkowane, pod spodem szare, nazywana bywa także lipą małolistną. Okaz ze Starych Tarnowic liczy około 350 lat.
…excelsior z Bobrownik…
Fraxinus excelsior to łacińska nazwa jesiona wyniosłego. W sprzyjających warunkach, po osiągnięciu pięćdziesiątego roku życia może uzyskać do 40 m wysokości. Proces wzrostu ulega zahamowaniu przeważnie po upływie stulecia, choć obwód drzewa nadal jest coraz większy. Im jesion młodszy – tym smuklejszy. Na przykładzie bobrownickich jesionów widać, jak z biegiem lat korona staje się coraz bardziej płaska. Jesion należy do najszybciej rosnących drzew. Excelsior rosnący na wysokości ulicy Staffa 5 ma obwód równy 484 cm, zaś kolejny, ze Staffa 3 – 382 cm.
…mała inwentaryzacja…
Oto niektóre inne obiekty będące pomnikami przyrody Ziemi Tarnogórskiej:
- na Pniowcu: dąb szypułkowy przy drodze do Mikołeski, grusza przy ulicy Jagodowej 59, dąb szypułkowy
- w Rybnej: dęby szypułkowe przy ulicy Powstańców Warszawskich
- w Starych Tarnowicach: wiąz szypułkowy przy Repeckiej 57
- w Bibieli: dęby szypułkowe i lipy drobnolistne przy ulicy Starowiejskiej
- w Kotach: lipa drobnolistna przy ulicy Szkolnej.
Zbigniew Markowski
