Borówka czernica (Vaccinium myrtillus), potocznie zwana na Śląsku jagodą, czarną jagodą lub czarną borówką występuje w borach sosnowych i świerkowych a także rośnie buczynach dąbrowach, buczynach i na wrzosowiskach. Najczęściej rośnie na obrzeżach lasu tworząc kępy, płaty i łany potocznie nazywane zwane borówczyskami lub jagodowiskami. Ponieważ bory stanowią największą powierzchnię lasów w powiecie tarnogórskiemu borówka czernica jest na tym terenie dość pospolita.
Borowika czernica jest krzewinką wieloletnią z rodziny wrzosowatych osiągającą wysokość od 15 do 60 centymetrów. Ma ona kanciaste nagie gęsto rozgałęzione gałązki. Ulistnienie borówki czernicy jest skrętoległe. Drobne zielone, cienkie liście na krótkich ogonkach maja kształt wydłużony jajowaty. liście z zewnętrznej strony są połyskujące a z drugiej strony są jaśniejsze i matowe, na brzegach są drobno piłkowane i zaostrzone na szczycie. Jesienią liście czerwienieją a na zimę opadają. Borówka czernica kwitnie od kwietnia do czerwca. Pojedyncze, beczułkowate kwiaty o brawie zielonkawej do różowawej zwisającą w kątach liści na szypułkach długości 3-5 milimetrów. Każdy kwiat posiada 10 pręcików oraz słupek złożony z 4-5 owocolistków i 10. Kwiaty są zapylane przez owady. Czas od zapylenia do pełnej dojrzałości owocu wynosi około 2 miesiąc. Owoce – czarne jagody wielości grochu z niebieskawym, woskowym nalotem – pojawiają się od lipca do końca września. Miąższ owocu jest granatowo-fioletowy i zawiera wiele nasion. Borówka czernica rozmnaża się z nasion, a także przez podziemne, łamliwe, cienkie kłącza. Macierzysta krzewinka rozwija koncentrycznie kłącza, z których wyrastają krzewinki potomne. Potomne krzewinki rosną koncentrycznie coraz dalej od krzewinki macierzystej, wspólnie z macierzystą tworzą klon, czyli potomstwo jednego osobnika, które powstało na skutek rozmnażania wegetatywnego). Kiedy różne klony się połączą powstaje łan.
Owce i liście borówki czernicy są surowcami leczniczymi. Liście (wyłącznie zdrowe), w celach leczniczych zrywa się z gałązek płonnych unikając uszkodzenia – uszkodzone czernieje podczas suszenia. Można je suszyć w cieniu albo a słońcu lub w suszarniach w maksymalnej temperaturze do 40 oC. Liście zawierają garbniki, kwasy organiczne i glikozy, które obniżają poziom cukru we krwi. Liście używane są jako środek pomocniczy przy leczeniu cukrzycy, do leczenia nieżytów żołądkowo – jelitowych oraz zapalania pęcherza. Wchodzą one także w skład mieszanek przeciwmiażdżycowych. Dojrzałe jagody zrywa się ręcznie i spożywa surowe, suszone lub w postaci przetworów. Suszy się je w suszarniach o temperaturze 45 oC stale mieszając. Suszone liście i owoce przechowywać należy w papierowych torebkach lub metalowych puszkach. Jagody borówki czernicy bogate są w cukry, kwasy organiczne, garbniki i barwniki organiczne. Ususzone owoce leczą biegunkę – należy je żuć. Tak samo działa wino, kompot i wyciąg alkoholowy z borówek czernic. Sok, kompot i marmolada leczą skutecznie zapalenie jamy ustnej i gardła. Owce borówki czernicy bogate też są w antocyjany, roślinne związki o niebieskofioletowym zabarwieniu niszczące bakterie oporne nawet wobec antybiotyków. Dzięki temu leczą infekcje dróg moczowych oraz zatrucia pokarmowe. Ich korzystne działanie jest udokumentowane również w leczeniu chorób serca, miażdżycy, zapaleniach żył. Podczas II wojny światowej piloci RAF zauważy, że po zjedzeniu dżemu jagodowego lepiej widzą w ciemnościach. Zaczęli więc dostawać specjalne przydziały na dżemy z czarnych jagód. Nie brakło oczywiście osób, które kpiły sobie z polskich i brytyjskich lotników uważając ich za jagodożerców. Przeprowadzone w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecie i współcześnie badania dowodzą, że piloci RAF mieli rację. Antocyjany z borówki czernicy mają obecnie największe znaczenie w leczeniu i profilaktyce zaburzeń wzroku. Wpływ antocyjanów borówki czernicy na widzenie w nocy wynika z przyspieszania regeneracji rodopsyny, z aktywności enzymów w siatkówce i poprawy mikrokrążenia. Jadanie dżemu z czarnych jagód poprawia więc ostrość widzenia w nocy, pozwala na szybsze dostosowanie się do ciemności i szybsze odzyskiwanie ostrości widzenia po nagłym ostrym błysku światła, takim jak na przykład występuje podczas eksplozji. Długotrwałe zażywanie wyciągu z borówki poprawia wzrok u krótkowidzów. Borówka czernica zawiera także flawonoidy, związki o silnym działaniu przeciwutleniającym (neutralizującym wolne rodniki) spowalniającym procesy starzenia organizmu i niwelującym stres oksydacyjny.
Choć zdrowie jest ważne najchętniej borówki czernice zjadane są dla ich walorów smakowych. Jedzone są same z cukrem i śmietaną, robi się z nich farsz do pierogów, nadzienie do naleśników, piecze pyszne jagodzianki, robi koktajle i chłodniki. Robi się z nich syropy, soki, dżemy oraz nalewki na winie lub wódce. Soki i przeciery z czarnych jagód można podawać dzieciom już w pierwszym roku życia, gdyż nie wywołują objawów alergii pokarmowej. Owoce borówki czernicy są używane są także w przemyśle kosmetycznym. Kosmetyki, w których skład wchodzą borówki czernice mają działanie wzmacniające włosowate naczynia krwionośne, przeciwzapalne, nawilżające, zmiękczające, ściągające i antyseptyczne. W dawnych czasach sok z borówki czernicy służył po zmieszaniu z ałunem do farbowania płótna i wełny na kolor bordowego poprzez niebieski do niebieskofioletowego. Barwiono też nim jajka na Wielkanoc – na ten cel była przechowywany w spiżarni mały słoiczek soku z borówki czernicy. Dziś soku z borówki czernicy po zmieszaniu z ałunem używa się w tkactwie artystycznym do barwienia, płótna, wełny, bawełny, lnu i jedwabiu.
Mniej powszechna w lasach powiatu tarnogórskiego niż borówka czernica jest borówka brusznica (Vaccinium vitis -i daea), która tak jak borówka czernica należy do rodziny wrzosowatych. Borówka brusznica, potocznie zwana na Śląsku czerwoną jagodą lub czerwoną borówką rośnie na terenach mniej żyznych i wilgotnych niż borówka czernica, głownie w borach iglastych, na wrzosowiskach i słonecznych polanach. Można ją także hodować w przydomowych ogródkach. Najczęściej rośnie pojedynczo, tylko wyjątkowo tworząc łany, które jednak nie są jednak tak zwarte jak jagodowiska. Krzaczki osiągają wysokości 15 – 30 centymetrów. Zdarzają się tez krzaczki o wysokości 50 centymetrów. Borówka brusznica jest wieloletnią krzewinką o pędach rozgałęzionych, o obłych, delikatnie omszonych gałązkach, które wyrastających gęstymi kępkami. Posiada podziemne rozłogi, które są zdrewniałe i silnie rozgałęzione. Jej naprzemianległe jajowate liście z krótkimi ogonkami są zimotrwałe (przez co nazywa się ją także borówką wiecznie zieloną), skórzaste o lekko podwiniętych brzegach. Ich długość ma około długości 10-25 milimetrów. Strona wierzchnia liścia borówki brusznicy jest ciemnozielona, błyszcząca, spodnia jest jaśniejsza i brunatno punktowana licznymi gruczołami. Borówka brusznica kwitnie w maju i czerwcu a owocowanie w lipcu, Jej zebrane w kwiatostan kwiaty tworzący grono, osadzone na krótkich szypułkach. Korna jest dzwonkowata, czteropłatkowa, kielich jest pięcioząbkowy, błoniasty i posiada 8-10 pręcików. Znamię wystaje z kwiatu. Kolor kwiatów jest biały z lekkim różowym odcieniem. Kwiaty bogate są w nektar, co wpisuje borówkę brusznice na listę roślin miododajnych. Owocem borówki brusznicy jest twarda kwaskowato-gorzkawa jagoda, początkowo biała, w miarę dojrzewania czerwieniejąca od strony wystawionej do słońca.
Zbierając jagody borówki brusznicy należy uważa, żeby się nie pomylić i nie zbierać jagód mącznicy lekarskiej, potoczni nazywanej wilczym gronem potocznie występującej na Wyżynie Śląskiej. Dla niewprawnego zbieracza może ona być bardzo podobna do borówki brusznicy. Wysokość krzaczków mącznicy dochodzi do 10 centymetrów. Jej skrętoległe. zimozielone o siatkowatym unerwieniu, mają długość około 1,5-3 cm, są skórzaste, z wierzchu połyskujące, ciemne, od spodu bledsze, odwrotnie jajowate, owłosione na brzegach z nasadą zbiegającą w ogonek. Owcami mącznicy lekarskiej są połyskujące jagody, ich miąższ jest jednak biały i mączystym o cierpkokwaśnym smaku. Owoce te mącznicy lekarskiej nie są trujące jednak są określone jako nie jadalne dla ludzi. Zjedzenie ich większej ilości może spowodować problemy zdrowotne. Mącznica lekarska objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Podobnie jak borówka czernica borówka brusznica zaliczana jest do roślin leczniczych. Dla celów leczniczych wykorzystuje się przede wszystkim liście, choć związki lecznicze występują także w owocach czerwonej jagody. Liście (wyłącznie zdrowe) w celach leczniczych , zrywa wczesną wiosną lub się późną jesienią suszy się je w miejscach przewiewnych, ocienionych, w temperaturze nie wyższej niż 20°C. uważając aby nie zbrunatniały. Owoce na lekarstwa zrywa się niezbyt dojrzale i rozkłada cienką warstwą do suszenia. Suszone liście i owoce przechowywać należy w papierowych torebkach lub metalowych puszkach. Liści borówki brusznicy zawierają glikozydy (przede wszystkim arbutynę), garbunki, kwasy organiczne, cukry, witaminę C i antybiotyki. Substancje te działają ściągająco i dezynfekująco. Odwar z nich stosuje się przecie zapaleniom dróg moczowych i żółciowych, przeciw kamicy nerkowej, gośćcom i biegunce. Wchodzą one także w skład mieszanek przeciwcukrzycowych (np. Diabetosan). Dojrzałe czerwone jagody są bogate w witaminę C, glikozydy fenolowe (zwłaszcza arbutynę i metyloarbutynę), cukry i kwasy. Osoby cierpiące na kamice nerkową nie powinny jeść jagód borówki brusznicy ponieważ zawierają one kwas szczawiowy. Czerwone jagody działają regulująco na czynności trawienne i przeważnie stosowane są jako środek dietetyczny ułatwiający odchudzanie.
Ze względu na cierpkie w smaku owoce czerwone jagody mają mała wartość jako produkt gotowy do spożycia. Cenione są w produkcji przetworów, ponieważ stanowią cenny dodatek do mięsnych potraw. Robi się z nich konfitur, drzemy, które są dodatkiem do sosów, z dodatkiem gruszek i jabłek (zazwyczaj antonówek) robi galaretki, które są dodatkiem do ciemnych mięs, indyka i dziczyzny. Do mięs podaje się również czerwone jagody kwaszone. W niektórych gospodarstwach domowych robi się z nich kompoty i soki. W przemyśle spożywczym czerwone jagody używa się do produkcji wina oraz nadzienia do cukierków. Rośliny borówki brusznicy cieszyły się u dawnych mieszkańców ziemi tarnogórskiej popularnością także ze względów dekoracyjnych, Ich kwiaty chętnie stawiane były w domowych wazonach, stanowiły ozdobę ołtarzy podczas Bożego Ciała. Gałązki brusznicy często pojawiły się w dekoracjach bożonarodzeniowych a także były tradycyjnym elementem ozdobnym wielkanocnych stołów i obowiązkowo musiały się znieść w koszyku do święcenia. Również dziś na tradycyjnym śląskim stole wielkanocnym nie może ich zabraknąć.
Owoce borówek przed zjedzeniem należy dokładnie umyć pod strumieniem ciepłej wody. Nie należy jeść ich prosto z krzaka ponieważ zdarza się, że na owcach borówek znajdują się jaja tasiemca wielojamowego występującego u lisów i jenotów, a także tasiemca jednojamowego występującego głownie u psów wywołujące groźną chorobę pasożytniczą bąblowicę, Z tego samego powodu nie należy jeść bez umycia leśnych poziomek, malin, jeżyn, głogu i innych zbieranych w lesie owoców a także tych kupowanych w sklepach. Bąblowica postępuje powoli. Larwa tasiemca osadza się w wątrobie, płucach lub innym narządzie. Wokół larwy wytwarza się wypełniona płynem torbiel, która powoli rośnie osiągając nawet 30 cm średnicy. Przez wiele lat zakażony człowiek może o niej nie widzieć. Zazwyczaj dowiaduje się o niej, gdy zacznie ona uciskać na inne narządy, pojawia się bóle brzucha, kłucia w boku i mdłości. Konieczna jest wówczas szybka operacja, ponieważ pęknięcie torbieli zagraża życiu. Bąblowica zdarza się rzadko ale są sygnały od epidemiologów o jej występowaniu, warto wiec zachować środki ostrożności. Szczególnie należy pilnować dzieci towarzyszce dorosłym niczego lesie aby niczego nie zjadały i nie wkładały paluszków do buzi. Po wyprawie do lasów należy od razu dokładnie umyć ręce.
Owoce borówek należy zbierać ręcznie. Pamiętać należy o tym, że polskie prawo zabrania używania narzędzi wyczesujących owoce z krzewinek. Nie powinno się ich zbierać ani wcześnie rano, kiedy pokryte są rosą ani też po deszczu. Najlepiej zbierać je bezpośrednio do koszyków łubianek. Przesypywane wielokrotnie czarne jagody tracą woskowy nalot i często ulegają zmiażdżeniu. Nie powinno się zbierać czarnych jagód przejrzałych, zwłaszcza w końcowym okresie sezonu borówkowego, ponieważ przejrzałe owce ulegają uszkodzeniu i szybko fermentują, niszcząc nawet cały zbiór. Jagody czerwone zawierają kwas benzoesowy, który je konserwuje i zapobiega pleśnieniu przetworów brusznicowych Owoce borówek nie są owcami trwałymi. Całkowicie suche świeże owoce można przechowywać przez krótki (zwłaszcza czarne jagody) czas dbając podczas przechowywani, aby miały dobry dostęp powietrza. Owoce można mrozić i suszyć. Suszone owce zmieniają część swoich właściwości. Podczas zbierania owoców borówek nie wolno wyrywać krzewinek i rozgarniać ściółki. Borówki odgrywają ważną rolę biocenotyczną – tworzą dużo próchnicy i osłaniają glebę przed nasłonecznieniem. Często obok krzewinek borówek można zaobserwować leśne owady na przykład żuki, leśne pająki czy mrówki. Nie należy ich rozdeptywać, są niegroźne. Jeśli się ich boimy wystarczy poszukać miejsca, gdzie ich nie ma. W Polsce występują gatunki mrówek i żuków objęte ochroną ścisłą i częściową. Wybierając się na jagody swojego czworonożnego pupila lepiej zostawić w domu. Utrzymanie go na smycz przez cały czas zbierania może być trudne, a psy w lesie mogą przebywać jedynie na smyczy. Puszczone samopas zagrażają wielu zwierzętom mieszkającym w lesie. Jagody borówki czernicy i borówki brusznicy chętnie zjadane są przez leśne roślinożerne zwierzęta. W powiecie tarnogórskim nie wolno zbierać jagód borówki czernicy i borówki brusznicy ani tez żadnych innych leśnych owoców na terenie rezerwatu Segiet. Zbieranie jagód warto połączyć z obserwacją życia fauny i flory leśnej, pamiętając o tym by nie zakłócać spokoju leśnych zwierząt i nie zostawić w lesie śmieci.
