GÓRNICZY RODOWÓD

historia Tarnowskich Gór

Powstawanie miasta jest długotrwałym procesem, wiążącym się z rozwojem cywilizacji. Ogólnie przez miasto rozumie się historycznie ukształtowane, wewnętrznie spoiste i relatywnie trwałe skupisko, mniej lub bardziej heterogenicznych jednostek (w znaczeniu kulturowym i społecznym) powstałe jako wynik koncentracji ludzi wykonujących zawody nierolnicze i charakteryzujący się przede wszystkim intensywna zabudową, rozwiniętą siecią komunikacyjną, transportową i energetyczną, oraz produkowaniem dóbr i usług także dla zewnętrznego odbiorcy.

Miasto wraz ze zwiększaniem się liczby mieszkańców i powiększaniem swoich rozmiarów zaczyna żyć własnym życiem, tworząc mity, obyczaje i własną odrębną kulturę. Dynamika zmian obrazu miasta wiąże się między innymi z powiązaniem aspektów stylu życia i z wykształceniem, zawodem, sytuacją ekonomiczną oraz pochodzeniem społecznym jego mieszkańców. Geneza i rozwój miasta Tarnowskie Góry nierozerwalnie związane są z górnictwem bogactw naturalnych tej ziemi - rud ołowiu, srebra, cynku i żelaza. Zgodnie z podaniem chłop o nazwisku Rybka orząc wołami w okolicach ziemię, nieopodal dzisiejszego rynku znalazł dużych rozmiarów czysty kruszec srebra. Wiadomość ta szybko się rozeszła, więc niebawem w okolicy rozpoczęło się masowe poszukiwanie kruszcu. Zaczęli przybywać osadnicy, powstały pierwsze osady górnicze. Wdzierano się w głąb ziemi, czego efektem były rosnące hałdy ziemi. Od dawnych kopalń "górami" i nazwy Tarnowice, osadę zaczęto nazywać Tarnowskimi Górami. Produkcja srebra pochodzącego ze złóż pod Srebrną Górą koło Segietu już na początku XII wieku uczyniła ten rejon jednym z najstarszych średniowiecznych ośrodków górniczych środkowej Europy.

Od tego też czasu historia miasta - jego rozwój a także i upadki, nierozerwalnie związana była z przemysłem wydobywczym. W roku 1526 dnia 30 kwietnia ostatni potomek króla Bolesława Chrobrego na ziemi śląskiej, książę Jan Opolski, nadał górnikom na Górach Tarnowskich przywileje wolności górniczej, a wraz z nimi młodej osadzie górniczej nadał prawa miejskie. Wydany przez księcia opolskiego Jana II Dobrego i księcia kaniowskiego, margrabiego Jerzego von Ansbach "Ordunek Gorny" w 1528 r. stał się podstawą pomyślnego rozwoju miasta, które stało się tym samym kolebka nowożytnego zagłębia przemysłowego na Górnym Śląsku. Od chwili wydania przywileju lokacyjnego mieszkańcy Tarnowskich Gór podlegali przepisom prawa. Z początku Urząd Górniczy i Magistrat tworzyły jedną wspólną instytucję. Mistrz górniczy mianowany przez Księcia pełnił zarazem funkcję burmistrza miasta, a także obowiązki wójta, którego zadaniem było rozstrzyganie sporów pomiędzy obywatelami. Jest to okres szybkiego rozwoju górnictwa rud srebronośnych oraz miasta, w którym równie intensywnie rozwija się handel i rzemiosło. Wybudowano też wtedy wiele do dziś istniejących kamienic. Z rąk margrabi Jerzego Fryderyka, w roku 1562, dnia 25 lipca miasto otrzymało herb - tarczę dwudzielną, na której w górnym polu na niebieskim tle znalazło się złote skrzydło orła Piastów górnośląskich, w dolnym dwa skrzyżowane narzędzia górnicze: złoty pyrlik i żelazko. W tym samym roku odłączono też administracje miasta od urzędu górniczego i od odtąd magistrat stał się samodzielnym urzędem.

W połowie XVI w. Tarnowskie Góry były nie tylko największym ośrodkiem górnictwa kruszcowego na Górnym Śląsku, ale także jednym z największych w Europie. Świetności miasta kres położyła wojna trzydziestoletnia. Wojska walczące w wojnie trzydziestoletniej doszczętnie spustoszyły w 1627 roku miasto a nałożona również w tym samym roku kontrybucja wpłynęła na znaczne obniżenie się stopy życiowej mieszkańców Tarnowskich Gór. Szczególnie ciężkie dla miasta były lata 1630 - 1642 i końcowy okres wojny kiedy Szwedzi rozpoczęli walki. Zrujnowane górnictwo upadło, a miast opustoszało. Wiek XVIII zapisał się w historii Tarnowskich Gór klęskami żywiołowymi. W 1701 roku wybuchł wielki pożar miasta, który zniszczył znaczą jego część - spłonęły między innymi wszystkie domy w rynku. Kolejny pożar miał miejsce w 1746 roku i spłonęły wtedy 103 domy i 17 stodół. W roku 1735 deszcze, które padały nieprzerwanie przez 73 dni, niszcząc zbiory spowodowały tyfus głodowy, z którego powodu zmarła prawie połowa mieszkańców miasta - około 500 osób. W roku 1738 roku woda zalała całkowicie kopalnię srebra i ołowiu. Wszystko to wpływało na kondycji ekonomicznej mieszkańców Tarnowskich Gór i na zubożenie samego miasta.

Do dalszego zubożenia miasta i jego ludności przyczyniło się również to, co było podstawą jego bogactwa, mianowicie górnictwo. Nowy właściciel państwa bytomskiego - Henckel. zmuszał mieszkańców do prowadzenia prac górniczych, nieopłacalnych dla gwarków, ale korzystnych dla feudała, który otrzymywał dziesiątą część urobku i inne świadczenia. Szczególnie uciążliwy był obowiązek utrzymywania w stanie używalności jedynej czynnej sztolni odwadniającej. Podjęła się tego gmina miejska jako całość, wyznaczając opłatę obowiązkową dla wszystkich mieszkańców miasta proporcjonalnie do wielkości posiadanego domu a mieszkańcom nie płacącym w terminie owej taksy zostały zlicytowane domy. 16 grudnia 1740 roku, wraz z wkroczeniem wojsk pruskich na Śląsk, rozpoczęły się wojny śląskie. Po zakończeniu pierwszej z nich w 1742 r. miasto przeszło spod panowania austriackiego pod pruskie. Sytuacji tej nie zmieniły dwie kolejne wojny. Po trzech wojnach śląskich w połowie XVIII w. Ziemia Tarnogórska - tak jak i większość Śląska - dostała się pod władanie Hohenzollernów i stałą się częścią Królestwa Pruskiego. Wojny śląskie, szczególnie siedmioletnia, odbiły się niekorzystnie na zaludnieniu i stanie gospodarczym miasta. Ucisk finansowy i wojskowy spowodował kolejną fazę zubożenia ludności miasta i dość znaczne ruchy migracyjne. Po zawarciu pokoju w Hubesbertsburgu w 1763 roku sytuacja miasta zaczęła się powoli poprawiać.

Nową epokę w dziejach Tarnowskich Gór otwiera wznowienie działalności górniczej przez państwo pruskie w latach osiemdziesiątych XVIII wieku. Do wydobywania rud ołowiu i srebra zastosowano wówczas najnowsze zdobycze techniczne. Zbudowano dwie nowe sztolnie odwadniające. Do pompowania wody użyto maszyny parowej a w roku 1806 pracowało ich już sześć. Dzięki maszynie praca w kopalni stała się łatwiejsza i bezpieczniejsza, a zastosowanie nowych technologii umożliwiło rozwój górnictwa. Na początku XIX wieku rozpoczęto na Śląsku wytapianie cynku, co wpłynęło na znaczny wzrost wydobycia rud. Tarnowskie Góry, które nie podlegały już Donmersmarckom, stały się centrum handlowym i rzemieślniczym rejonu oraz siedzibą władz państwowych. W 1803 r. otwarto pierwszą szkołę górniczą. Początkowo w szkole kształciło się sześciu uczniów, a wykładowcami byli urzędnicy górniczy. W 1823 roku, po śmierci kierownika, szkołę zamknięto ale urzędnicy dalej udzielali lekcji prywatnie. Szkolę reaktywowano 28 stycznia 1839 roku w wynajętym lokalu. Do szkoły uczęszczało wtedy czternastu uczniów. Po kilkunastu latach lokale okazały się za małe ze względu na dużą ilość chętnych, więc w 1855 roku szkoła kupiła własny budynek, a liczbę uczniów ustalono na czterdziestu dwóch. Niebywały rozwój górnictwa wymagał jednak większej ilości sztygarów, dlatego też w roku 1982 wybudowano nowych gmach szkoły, który stał się świadectwem potęgi tarnogórskiego górnictwa. Kopalnie w owym czasie zatrudniały wielu rzemieślników wykonujących roboty pomocnicze: cieśli budujących kawy i kieraty, kowali wykuwających nowe i naprawiających stare narzędzia, szewców szyjących wory na wodę ze skóry przez nich wyprawionej, bednarzy wykonujących kible, rurmistrzy wiercących drewniane rury, a także odrębnych pracowników do mierzenia, sortowania rudy oraz przewożenia jej do płuczek. Oprócz wymienionych rzemiosł wraz z rozwojem górnictwa i polepszającą się kondycją ekonomiczną mieszkańców miasta rozwijają się w Tarnowskich Górach takie rzemiosła jak szewstwo, murarstwo i stolarstwo.

W mieście przybywa też rzeźników, piekarzy i osób prowadzących gospody i szynki. Rozwijają się także rzemiosła metalowe, których bazą stała się huta żelaza. Jedynie liczni niegdyś tkacze musieli przejść do innych zawodów ze względu na konkurencję przemysłu fabrycznego. Wraz z rozwojem górnictwa rozwija się znowu miasto. W 1835 roku ukończono budowę wodociągu i przekazano, wraz z pompą parową, do użytku władzom miasta. Fundatorem wodociągu były władze górnicze, jako że to prace górnicze prowadzone w kopalni "Fryderyk " spowodowały zanik wody w studniach miejskich. Skarb górniczy dopłacił także jednorazowo 8 tysięcy talarów, w zamian za co miast zobowiązało się do utrzymywania i konserwacji wodociągów. W 1857 r. uruchomiono pierwszą linię kolejową do Opola. Ponad to w tym samym roku zbudowano linie kolejki wąskotorowej z Karbia do huty żelaza "Hugo", koło Lasowic, która przebiegała przez Tarnowskie Góry. W 1884 roku oddano do użytku linię kolejową łączącą Tarnowskie Góry z Lublińcem. Uruchomienie kolei wpłynęło na dalszy rozwój górnictwa. Obok złóż srebrnonośnych odkryte zostały również koło Tarnowskich Gór pokłady rudy żelaznej. Celem ich wykorzystania, została w 1858r. wybudowana huta żelaza "Fryderyk". Huta ta należała w owych czasach do najnowocześniejszych w Europie.

Z kolonii powstałej przy hucie z czasem rozwinęła się miejscowość Strzybnica. W 1865 roku prywaty przedsiębiorca Jakub Koesser założył gazownię i otrzymał od magistratu prawo do zakładania przewodów gazowych na przeciągu 25 lat. W 1857 roku powstała Spółka Bracka jako instytucja ubezpieczająca górników, do której kopalnie i górnicy z Górnego Śląska uiszczali miesięczne składki. Spółka w tamtych czasach była największą instytucją społeczną w kraju. Celem działalności spółki było zabezpieczanie bytu górników w razie choroby, inwalidztwa i pozostałych po śmierci dzieciach i żony. W roku 1885 spółka wybudowała w Tarnowskich Górach wielką lecznicę bracką. Do większych zakładów na terenie miasta należały: dwa młyny parowe, olejarnia Waxmanna i Grossa, piekarnia parowa Johna, fabryka mydła Łukasika, wapiennik, fabryka śrutu, trzy browary oraz cementownia. Rozwój miasta koronuje powstanie w 1873 r. Starostwa Tarnogórskiego.

Kupcy tarnogórscy zaczęli angażować swoje kapitały w kopalniach rud żelaza, kamieniołomach, łomach dolomitowych, łomach wapienia, piaskowniach. Na początku XX wieku założono w mieście drukarnię, wybrukowano rynek i ulicę Krakowską i Lubliniecką, założono nowe fabryki i rozpoczęto budowę wodociągów miejskich. W 1900 roku, według spisu z 11 grudnia 1900 roku, miasto zamieszkiwało 11,8 tysiąca osób, istniały 23 zakłady przemysłowe, które zatrudniały 530 robotników. W całym ówczesnym powiecie było 888 zakładów przemysłowych zatrudniających razem 3058 robotników. Charakterystyczny dla przełomu XIX i XX wieku był rozwój instytucji kredytowych i oszczędnościowych. W Tarnowskich Górach istniały 2 kasy oszczędnościowe - miejska oraz powiatowa, filia Banku Drezdeńskiego i dwa banki ludowe - polski i niemiecki. Powstawały też różnego rodzaju spółdzielnie zaopatrzeniowe. W 1908 roku wybudowano duży gmach szkolny a także halę gimnastyczną, w 1914 roku seminarium nauczycielskie oraz koszary piechoty i jazdy.

Pierwsza wojna światowa nie spowodowała na ziemi tarnogórskiej większych zniszczeń, jednak cześć mieszkańców została oderwana od swoich codziennych zajęć i zmobilizowana do niemieckiej armii. 25.06.1922 r. wkroczyło do miasta wojsko polskie i od tego okresu notuje się nowy okres życia Tarnowskich Gór. Zakończenie wojny umożliwiło stopniową normalizację gospodarki, jednak ziemia tarnogórska została podzielona między Niemcy i II Rzeczpospolitą. W 1922 r. w wyniku powstań śląskich i plebiscytu, Tarnowskie Góry wróciły do Polski i nadal były siedzibą powiatu. Granica z 1922 roku rozdzieliła obszar kopalni "Fryderyk". Po stronie niemieckiej znalazły się złoża rud cynkowoołowianych - po polskiej - przetwarzająca rudę huta. Dużym sukcesem władz miejskich w tym czasie był szybki rozwój szkolnictwa; obok trzech szkół powszechnych działało Gimnazjum Państwowe, gimnazjum żeńskie, seminarium nauczycielskie, Szkoła Górnicza, Szkoła Rolnicza, Szkoła Zawodowa Żeńska, Szkoła Przysposobienia Kupieckiego, Publiczna Dokształcająca Szkoła Przemysłu i Publiczna Dokształcająca Szkoła Kupiectwa oraz Szkoła Muzyczna. Koniec tarnogórskiego górnictwa kruszcowego przypada na lata 1910 - 1912 kiedy to już prawie całkowicie wyczerpane zostały złoża cennego kruszcu. Eksploatacja kruszców i prowadzenie robót górniczych występują jeszcze koło Tarnowskich Gór, pomiędzy Bobrownikami a szybem Staszic, do roku 1926. Było to jednak górnictwo nierentowne z uwagi na całkowite wyczerpanie pokładów kruszcowych. Po dawnej świetności górniczej pozostał pod miastem i okolicą podziemny labirynt szybów, chodników, sztolni i wyrobisk górniczych a także upamiętniające górniczą przeszłość Tarnowskich Gór pyrlik i żelazko w herbie miejskim.