Powstawanie
miasta jest długotrwałym
procesem, wiążącym się z
rozwojem cywilizacji. Ogólnie
przez miasto rozumie się
historycznie ukształtowane,
wewnętrznie spoiste i relatywnie
trwałe skupisko, mniej lub
bardziej heterogenicznych
jednostek (w znaczeniu kulturowym
i społecznym) powstałe jako
wynik koncentracji ludzi
wykonujących zawody nierolnicze
i charakteryzujący się przede
wszystkim intensywna zabudową,
rozwiniętą siecią
komunikacyjną, transportową i
energetyczną, oraz produkowaniem
dóbr i usług także dla
zewnętrznego odbiorcy.
Miasto wraz ze
zwiększaniem się liczby
mieszkańców i powiększaniem
swoich rozmiarów zaczyna żyć
własnym życiem, tworząc mity,
obyczaje i własną odrębną
kulturę. Dynamika zmian obrazu
miasta wiąże się między
innymi z powiązaniem aspektów
stylu życia i z wykształceniem,
zawodem, sytuacją ekonomiczną
oraz pochodzeniem społecznym
jego mieszkańców. Geneza i
rozwój miasta Tarnowskie Góry
nierozerwalnie związane są z
górnictwem bogactw naturalnych
tej ziemi - rud ołowiu, srebra,
cynku i żelaza. Zgodnie z
podaniem chłop o nazwisku Rybka
orząc wołami w okolicach
ziemię, nieopodal dzisiejszego
rynku znalazł dużych rozmiarów
czysty kruszec srebra.
Wiadomość ta szybko się
rozeszła, więc niebawem w
okolicy rozpoczęło się masowe
poszukiwanie kruszcu. Zaczęli
przybywać osadnicy, powstały
pierwsze osady górnicze.
Wdzierano się w głąb ziemi,
czego efektem były rosnące
hałdy ziemi. Od dawnych kopalń
"górami" i nazwy
Tarnowice, osadę zaczęto
nazywać Tarnowskimi Górami.
Produkcja srebra pochodzącego ze
złóż pod Srebrną Górą koło
Segietu już na początku XII
wieku uczyniła ten rejon jednym
z najstarszych średniowiecznych
ośrodków górniczych środkowej
Europy.
Od tego też czasu
historia miasta - jego rozwój a
także i upadki, nierozerwalnie
związana była z przemysłem
wydobywczym. W roku 1526 dnia 30
kwietnia ostatni potomek króla
Bolesława Chrobrego na ziemi
śląskiej, książę Jan
Opolski, nadał górnikom na
Górach Tarnowskich przywileje
wolności górniczej, a wraz z
nimi młodej osadzie górniczej
nadał prawa miejskie. Wydany
przez księcia opolskiego Jana II
Dobrego i księcia kaniowskiego,
margrabiego Jerzego von Ansbach
"Ordunek Gorny" w 1528
r. stał się podstawą
pomyślnego rozwoju miasta,
które stało się tym samym
kolebka nowożytnego zagłębia
przemysłowego na Górnym
Śląsku. Od chwili wydania
przywileju lokacyjnego
mieszkańcy Tarnowskich Gór
podlegali przepisom prawa. Z
początku Urząd Górniczy i
Magistrat tworzyły jedną
wspólną instytucję. Mistrz
górniczy mianowany przez
Księcia pełnił zarazem
funkcję burmistrza miasta, a
także obowiązki wójta,
którego zadaniem było
rozstrzyganie sporów pomiędzy
obywatelami. Jest to okres
szybkiego rozwoju górnictwa rud
srebronośnych oraz miasta, w
którym równie intensywnie
rozwija się handel i rzemiosło.
Wybudowano też wtedy wiele do
dziś istniejących kamienic. Z
rąk margrabi Jerzego Fryderyka,
w roku 1562, dnia 25 lipca miasto
otrzymało herb - tarczę
dwudzielną, na której w górnym
polu na niebieskim tle znalazło
się złote skrzydło orła
Piastów górnośląskich, w
dolnym dwa skrzyżowane
narzędzia górnicze: złoty
pyrlik i żelazko. W tym samym
roku odłączono też
administracje miasta od urzędu
górniczego i od odtąd magistrat
stał się samodzielnym urzędem.
W połowie XVI w.
Tarnowskie Góry były nie tylko
największym ośrodkiem
górnictwa kruszcowego na Górnym
Śląsku, ale także jednym z
największych w Europie.
Świetności miasta kres
położyła wojna
trzydziestoletnia. Wojska
walczące w wojnie
trzydziestoletniej doszczętnie
spustoszyły w 1627 roku miasto a
nałożona również w tym samym
roku kontrybucja wpłynęła na
znaczne obniżenie się stopy
życiowej mieszkańców
Tarnowskich Gór. Szczególnie
ciężkie dla miasta były lata
1630 - 1642 i końcowy okres
wojny kiedy Szwedzi rozpoczęli
walki. Zrujnowane górnictwo
upadło, a miast opustoszało.
Wiek XVIII zapisał się w
historii Tarnowskich Gór
klęskami żywiołowymi. W 1701
roku wybuchł wielki pożar
miasta, który zniszczył znaczą
jego część - spłonęły
między innymi wszystkie domy w
rynku. Kolejny pożar miał
miejsce w 1746 roku i spłonęły
wtedy 103 domy i 17 stodół. W
roku 1735 deszcze, które padały
nieprzerwanie przez 73 dni,
niszcząc zbiory spowodowały
tyfus głodowy, z którego powodu
zmarła prawie połowa
mieszkańców miasta - około 500
osób. W roku 1738 roku woda
zalała całkowicie kopalnię
srebra i ołowiu. Wszystko to
wpływało na kondycji
ekonomicznej mieszkańców
Tarnowskich Gór i na zubożenie
samego miasta.
Do dalszego
zubożenia miasta i jego
ludności przyczyniło się
również to, co było podstawą
jego bogactwa, mianowicie
górnictwo. Nowy właściciel
państwa bytomskiego - Henckel.
zmuszał mieszkańców do
prowadzenia prac górniczych,
nieopłacalnych dla gwarków, ale
korzystnych dla feudała, który
otrzymywał dziesiątą część
urobku i inne świadczenia.
Szczególnie uciążliwy był
obowiązek utrzymywania w stanie
używalności jedynej czynnej
sztolni odwadniającej. Podjęła
się tego gmina miejska jako
całość, wyznaczając opłatę
obowiązkową dla wszystkich
mieszkańców miasta
proporcjonalnie do wielkości
posiadanego domu a mieszkańcom
nie płacącym w terminie owej
taksy zostały zlicytowane domy.
16 grudnia 1740 roku, wraz z
wkroczeniem wojsk pruskich na
Śląsk, rozpoczęły się wojny
śląskie. Po zakończeniu
pierwszej z nich w 1742 r. miasto
przeszło spod panowania
austriackiego pod pruskie.
Sytuacji tej nie zmieniły dwie
kolejne wojny. Po trzech wojnach
śląskich w połowie XVIII w.
Ziemia Tarnogórska - tak jak i
większość Śląska - dostała
się pod władanie
Hohenzollernów i stałą się
częścią Królestwa Pruskiego.
Wojny śląskie, szczególnie
siedmioletnia, odbiły się
niekorzystnie na zaludnieniu i
stanie gospodarczym miasta. Ucisk
finansowy i wojskowy spowodował
kolejną fazę zubożenia
ludności miasta i dość znaczne
ruchy migracyjne. Po zawarciu
pokoju w Hubesbertsburgu w 1763
roku sytuacja miasta zaczęła
się powoli poprawiać.
Nową epokę w
dziejach Tarnowskich Gór otwiera
wznowienie działalności
górniczej przez państwo pruskie
w latach osiemdziesiątych XVIII
wieku. Do wydobywania rud ołowiu
i srebra zastosowano wówczas
najnowsze zdobycze techniczne.
Zbudowano dwie nowe sztolnie
odwadniające. Do pompowania wody
użyto maszyny parowej a w roku
1806 pracowało ich już sześć.
Dzięki maszynie praca w kopalni
stała się łatwiejsza i
bezpieczniejsza, a zastosowanie
nowych technologii umożliwiło
rozwój górnictwa. Na początku
XIX wieku rozpoczęto na Śląsku
wytapianie cynku, co wpłynęło
na znaczny wzrost wydobycia rud.
Tarnowskie Góry, które nie
podlegały już Donmersmarckom,
stały się centrum handlowym i
rzemieślniczym rejonu oraz
siedzibą władz państwowych. W
1803 r. otwarto pierwszą
szkołę górniczą. Początkowo
w szkole kształciło się
sześciu uczniów, a
wykładowcami byli urzędnicy
górniczy. W 1823 roku, po
śmierci kierownika, szkołę
zamknięto ale urzędnicy dalej
udzielali lekcji prywatnie.
Szkolę reaktywowano 28 stycznia
1839 roku w wynajętym lokalu. Do
szkoły uczęszczało wtedy
czternastu uczniów. Po
kilkunastu latach lokale okazały
się za małe ze względu na
dużą ilość chętnych, więc w
1855 roku szkoła kupiła własny
budynek, a liczbę uczniów
ustalono na czterdziestu dwóch.
Niebywały rozwój górnictwa
wymagał jednak większej ilości
sztygarów, dlatego też w roku
1982 wybudowano nowych gmach
szkoły, który stał się
świadectwem potęgi
tarnogórskiego górnictwa.
Kopalnie w owym czasie
zatrudniały wielu
rzemieślników wykonujących
roboty pomocnicze: cieśli
budujących kawy i kieraty,
kowali wykuwających nowe i
naprawiających stare narzędzia,
szewców szyjących wory na wodę
ze skóry przez nich wyprawionej,
bednarzy wykonujących kible,
rurmistrzy wiercących drewniane
rury, a także odrębnych
pracowników do mierzenia,
sortowania rudy oraz przewożenia
jej do płuczek. Oprócz
wymienionych rzemiosł wraz z
rozwojem górnictwa i
polepszającą się kondycją
ekonomiczną mieszkańców miasta
rozwijają się w Tarnowskich
Górach takie rzemiosła jak
szewstwo, murarstwo i stolarstwo.
W mieście
przybywa też rzeźników,
piekarzy i osób prowadzących
gospody i szynki. Rozwijają się
także rzemiosła metalowe,
których bazą stała się huta
żelaza. Jedynie liczni niegdyś
tkacze musieli przejść do
innych zawodów ze względu na
konkurencję przemysłu
fabrycznego. Wraz z rozwojem
górnictwa rozwija się znowu
miasto. W 1835 roku ukończono
budowę wodociągu i przekazano,
wraz z pompą parową, do użytku
władzom miasta. Fundatorem
wodociągu były władze
górnicze, jako że to prace
górnicze prowadzone w kopalni
"Fryderyk "
spowodowały zanik wody w
studniach miejskich. Skarb
górniczy dopłacił także
jednorazowo 8 tysięcy talarów,
w zamian za co miast
zobowiązało się do
utrzymywania i konserwacji
wodociągów. W 1857 r.
uruchomiono pierwszą linię
kolejową do Opola. Ponad to w
tym samym roku zbudowano linie
kolejki wąskotorowej z Karbia do
huty żelaza "Hugo",
koło Lasowic, która
przebiegała przez Tarnowskie
Góry. W 1884 roku oddano do
użytku linię kolejową
łączącą Tarnowskie Góry z
Lublińcem. Uruchomienie kolei
wpłynęło na dalszy rozwój
górnictwa. Obok złóż
srebrnonośnych odkryte zostały
również koło Tarnowskich Gór
pokłady rudy żelaznej. Celem
ich wykorzystania, została w
1858r. wybudowana huta żelaza
"Fryderyk". Huta ta
należała w owych czasach do
najnowocześniejszych w Europie.
Z kolonii
powstałej przy hucie z czasem
rozwinęła się miejscowość
Strzybnica. W 1865 roku prywaty
przedsiębiorca Jakub Koesser
założył gazownię i otrzymał
od magistratu prawo do
zakładania przewodów gazowych
na przeciągu 25 lat. W 1857 roku
powstała Spółka Bracka jako
instytucja ubezpieczająca
górników, do której kopalnie i
górnicy z Górnego Śląska
uiszczali miesięczne składki.
Spółka w tamtych czasach była
największą instytucją
społeczną w kraju. Celem
działalności spółki było
zabezpieczanie bytu górników w
razie choroby, inwalidztwa i
pozostałych po śmierci
dzieciach i żony. W roku 1885
spółka wybudowała w
Tarnowskich Górach wielką
lecznicę bracką. Do większych
zakładów na terenie miasta
należały: dwa młyny parowe,
olejarnia Waxmanna i Grossa,
piekarnia parowa Johna, fabryka
mydła Łukasika, wapiennik,
fabryka śrutu, trzy browary oraz
cementownia. Rozwój miasta
koronuje powstanie w 1873 r.
Starostwa Tarnogórskiego.
Kupcy tarnogórscy
zaczęli angażować swoje
kapitały w kopalniach rud
żelaza, kamieniołomach, łomach
dolomitowych, łomach wapienia,
piaskowniach. Na początku XX
wieku założono w mieście
drukarnię, wybrukowano rynek i
ulicę Krakowską i Lubliniecką,
założono nowe fabryki i
rozpoczęto budowę wodociągów
miejskich. W 1900 roku, według
spisu z 11 grudnia 1900 roku,
miasto zamieszkiwało 11,8
tysiąca osób, istniały 23
zakłady przemysłowe, które
zatrudniały 530 robotników. W
całym ówczesnym powiecie było
888 zakładów przemysłowych
zatrudniających razem 3058
robotników. Charakterystyczny
dla przełomu XIX i XX wieku był
rozwój instytucji kredytowych i
oszczędnościowych. W
Tarnowskich Górach istniały 2
kasy oszczędnościowe - miejska
oraz powiatowa, filia Banku
Drezdeńskiego i dwa banki ludowe
- polski i niemiecki. Powstawały
też różnego rodzaju
spółdzielnie zaopatrzeniowe. W
1908 roku wybudowano duży gmach
szkolny a także halę
gimnastyczną, w 1914 roku
seminarium nauczycielskie oraz
koszary piechoty i jazdy.
Pierwsza wojna
światowa nie spowodowała na
ziemi tarnogórskiej większych
zniszczeń, jednak cześć
mieszkańców została oderwana
od swoich codziennych zajęć i
zmobilizowana do niemieckiej
armii. 25.06.1922 r. wkroczyło
do miasta wojsko polskie i od
tego okresu notuje się nowy
okres życia Tarnowskich Gór.
Zakończenie wojny umożliwiło
stopniową normalizację
gospodarki, jednak ziemia
tarnogórska została podzielona
między Niemcy i II
Rzeczpospolitą. W 1922 r. w
wyniku powstań śląskich i
plebiscytu, Tarnowskie Góry
wróciły do Polski i nadal były
siedzibą powiatu. Granica z 1922
roku rozdzieliła obszar kopalni
"Fryderyk". Po stronie
niemieckiej znalazły się
złoża rud cynkowoołowianych -
po polskiej - przetwarzająca
rudę huta. Dużym sukcesem
władz miejskich w tym czasie
był szybki rozwój szkolnictwa;
obok trzech szkół powszechnych
działało Gimnazjum Państwowe,
gimnazjum żeńskie, seminarium
nauczycielskie, Szkoła
Górnicza, Szkoła Rolnicza,
Szkoła Zawodowa Żeńska,
Szkoła Przysposobienia
Kupieckiego, Publiczna
Dokształcająca Szkoła
Przemysłu i Publiczna
Dokształcająca Szkoła
Kupiectwa oraz Szkoła Muzyczna.
Koniec tarnogórskiego górnictwa
kruszcowego przypada na lata 1910
- 1912 kiedy to już prawie
całkowicie wyczerpane zostały
złoża cennego kruszcu.
Eksploatacja kruszców i
prowadzenie robót górniczych
występują jeszcze koło
Tarnowskich Gór, pomiędzy
Bobrownikami a szybem Staszic, do
roku 1926. Było to jednak
górnictwo nierentowne z uwagi na
całkowite wyczerpanie pokładów
kruszcowych. Po dawnej
świetności górniczej pozostał
pod miastem i okolicą podziemny
labirynt szybów, chodników,
sztolni i wyrobisk górniczych a
także upamiętniające
górniczą przeszłość
Tarnowskich Gór pyrlik i
żelazko w herbie miejskim.
|